Αφιέρωμα: Δωδώνη – Κοσμικά οικοδομήματα

Της Κωνσταντίνας Ζήδρου – Αρχαιολόγος

Αφιέρωμα: Δωδώνη – Κοσμικά οικοδομήματα

Η δεύτερη λοιπόν αυτή ιδιότητα της Δωδώνης ως πολιτικού αλλά και πνευματικού κέντρου αποδεικνύεται, εκτός από τις πηγές και τα κινητά ευρήματα και από τα θαυμάσια κοσμικά οικοδομήματα που διανθίζουν το χώρο και συμπλέκονται με τα αντίστοιχα θρησκευτικά. Τα κοσμικά οικοδομήματα βρίσκονται συγκεντρωμένα στο Δ τμήμα του ιερού, σχεδόν παράλληλα προς τα θρησκευτικά στο αντίστοιχο Α τμήμα. Είναι μεγαλυτέρων διαστάσεων, πολύ πιο εντυπωσιακά και επιβλητικά σε σύγκριση με τους μικρούς ναούς. Όπως και το σύνολο των οικοδομημάτων της Δωδώνης, σώζονται σε επίπεδο θεμελίων, με εξαίρεση βέβαια το θέατρο και είναι κτισμένα από εγχώριο ασβεστόλιθο. 

Πιο αναλυτικά, ο σημερινός επισκέπτης, αμέσως μετά την είσοδο του στο χώρο και αφού διασχίσει λίγα μέτρα Α, πρώτα θα συναντήσει το εντυπωσιακό στάδιο, το οποίο κατασκευάστηκε στα τέλη του 3^ου π.Χ. αι. και μετά την καταστροφή του ιερού από τους Αιτωλούς. Πρόκειται για ένα μεγάλων διαστάσεων στάδιο και ένα από τα ελάχιστα το οποίο διαθέτει λίθινα εδώλια, 21 ή 22 σειρές. Για να τοποθετηθούν οι κερκίδες και τα εδώλια στη Β και Ν πλευρά σχηματίστηκαν με επιχώσεις τεχνητά κεκλιμένα επίπεδα, τα οποία με τη σειρά τους συγκρατήθηκαν από ισχυρούς αναλημματικους τοίχους. Σήμερα, τόσο τα εδώλια όσο και οι στενές κλίμακες που οδηγούν σε αυτά καλύπτονται από ένα στρώμα χώματος, προκειμένου για την προστασία τους από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και τη διάβρωση. Για τον ίδιο λόγο, το στάδιο δεν έχει ανασκαφεί ολόκληρο παρά ένα μικρό μέρος του. Στην κονίστρα και παράλληλα προς τα Ν εδώλια αποκαλύφθηκε και το λίθινο ρείθρο, στο οποίο έτρεχε καθαρό νερό με μικρές λεκάνες κατά διαστήματα για να πίνουν οι αθλητές και οι θεατές. Πιθανότατα, κάτω από τα εδώλια της Ν πλευράς υπάρχει τεχνητή σήραγγα που απομάκρυνε τα νερά της βροχής από το στάδιο.

Στη ΒΑ γωνία του σταδίου, μια πύλη με δυο τόξα οδηγεί στο θέατρο που ακολουθεί, το Δ τμήμα του οποίου είναι παράλληλο προς το στάδιο. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα σε διαστάσεις θέατρα της αρχαίας Ελλάδος, χωρητικότητας 17 000 θεατών. Είναι κτισμένο σε μια φυσική κοιλότητα στο ΝΔ άκρο του ιερού με Ν προσανατολισμό προς την κοιλάδα. Μετά την ανασκαφή και την αναστήλωσή του διαπιστώθηκαν 4 οικοδομικές φάσεις. Αρχικά, το θέατρο οικοδομήθηκε την περίοδο του βασιλιά Πύρρου. Τότε διαμορφώθηκαν το κοίλο με τα πυργοειδή αναλήμματα, η ορχήστρα, η λίθινη σκηνή με τα τετράγωνα παρασκήνια και το προσκήνιο και η δωρική στοά στα Ν παράλληλη προς την σκηνή, η οποία οδηγούσε στα υπόλοιπα κτίρια του ιερού και διάνθιζε αρχιτεκτονικά τον χώρο.

Το κοίλο παίρνει το σχήμά του από την εξωτερική λίθινη ζώνη της κυκλικής ορχήστρας. Ο βασικός κύκλος του, με διάμετρο 22μ, έχει κατασκευαστεί με ένα μόνο κέντρο, στο οποίο υποτάσσεται το σύνολο των τμημάτων του κοίλου. Το κοίλο χωρίζεται με 4 οριζόντιους διαδρόμους σε τρία τμήματα, με 56 συνολικά σειρές εδωλίων. Επιπλέον, 10 κάθετες ακτινωτές κλίμακες το διαιρούν και σε 9 κερκίδες. Στο ανώτερο τμήμά του, οι κερκίδες γίνονται 18, καθώς υπάρχουν και ενδιάμεσες κλίμακες. Τα εδώλια της πρώτης σειράς προορίζονταν για τα επίσημα ή τιμώμενα πρόσωπα και ονομάζονταν προεδρία. Η κορυφή του πλαισιώνεται από ένα πλατύ διάδρομο, που εξωτερικά φράσσεται με ψηλό στηθαίο. Το κοίλο συγκρατείται από ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους κτισμένους κατά το ισοδομικό σύστημα. Αυτοί φέρουν στην πρόσοψη 6 δυνατούς πύργους για να αντέχουν καλύτερα στις ισχυρές αντωθήσεις, με τους δυο πλησιέστερους στην ορχήστρα να είναι μεγαλύτεροι καθώς χρησίμευαν και ως κλίμακες ανόδου των θεατών. 

Η σκηνή ήταν λίθινη ορθογώνια διώροφη, με δυο τετράγωνα παρασκήνια στην Α και Δ πλευρά και 4 τετράγωνους στύλους ανάμεσά τους, όπου τοποθετούνταν το ξύλινο προσκήνιο στο οποίο ανέβαιναν οι υποκριτές από τον 3^ο π.Χ. αι. και έπειτα. Στο Α και Δ άκρο της σκηνής υπήρχαν οι πάροδοι, δυο ανοίγματα, από όπου έμπαιναν οι υποκριτές και οι θεατές στην ορχήστρα. Στο κέντρο της Α πλευράς της σκηνής ανοιγόταν η τοξωτή είσοδος που οδηγούσε στο εσωτερικό της. Η ορχήστρα έχει σχήμα μεγαλύτερο από το ημικύκλιο και διάμετρο 18,70μ. Στο κέντρο της βρισκόταν η θυμέλη, ο βωμός δηλαδή του Διονύσου, από τον οποίο σώζεται μόνο η βάσή του. Περιμετρικά, η ορχήστρα περιβάλλεται από λίθινο οχετό που συνέλεγε τα νερά της βροχής από το κοίλο και τα οδηγούσε στο υπέδαφος.

Η β΄ οικοδομική φάση του θεάτρου τοποθετείται κατά την ανοικοδόμηση του ιερού το 218 π.Χ., μετά την καταστροφή του από τους Αιτωλούς. Την περίοδο αυτή κατασκευάζεται εκ νέου η σκηνή, όπου μπροστά από τα δυο τετράγωνα παρασκήνια προστίθενται δυο μικρότερα ορθογώνια προσκτίσματα τα οποία επικοινωνούσαν με το λίθινο πλέον προσκήνιο. Το προσκήνιο φτάνει τώρα τα 3μ, δηλαδή το ύψος του πατώματος της σκηνής. Την πρόσοψή του κοσμούσαν 18 ιωνικοί ημικίονες, οι οποίοι έφεραν το γείσο και ανάμεσα τους τοποθετούνταν οι πίνακες που αποτελούσαν τα σκηνικά των έργων. Η σκηνή στεγαζόταν με δίρριχτη στέγη. Τα λίθινα ακροκέραμά της είχαν μέτωπα στολισμένα με ανθέμια, ενώ και οι κέραμοι έφεραν την επιγραφή ΔΙΟΣ ΝΑΟΥ. Οι δυο πάροδοι πλαισιώθηκαν από μνημειακά πρόπυλα με ιωνικούς ημικίονες, τα οποία ενώνονταν με τους απέναντι αναλημματικούς τοίχους. Τέλος, με την κατασκευή του σταδίου καλύφτηκε ένα τμήμα του Δ αναλήμματος και έτσι καταργήθηκαν πλέον οι κλίμακες των πύργων και η είσοδος των θεατών γινόταν εξωτερικά των δυο προπύλων της ορχήστρας. 

Η γ΄ οικοδομική περίοδος περιλαμβάνει τις πρόχειρες επισκευές που πραγματοποιήθηκαν μετά τη ρωμαϊκή καταστροφή και καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στο 167 π. Χ. – 10 π. Χ. Όπως προέκυψε από τα ίχνη φωτιάς που αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφές, το θέατρο, όπως και το σύνολο του ιερού, πυρπολήθηκε το 167 π.Χ. Ωστόσο, η ίδρυση του τοπικού κοινού στη Δωδώνη μετά το 148 π.Χ., η λειτουργία νομισματοκοπείου, οι επιγραφές του 2^ου π.Χ. αι. που αναφέρονται σε γυμνικούς και δραματικούς αγώνες και οι πρόχειρες επισκευές των τοίχων της σκηνής αποδεικνύουν ότι το θέατρο επισκευάστηκε πρόχειρα και λειτούργησε εκ νέου μετά το 148 π.Χ. Είναι χαρακτηριστική της ποιότητας και της προχειρότητας των επισκευών, η ανεύρεση λίθων και ασβέστη στην πρόσοψη της σκηνής, γεγονός που φανερώνει ότι οι κομψοί κίονες αντικαταστάθηκαν από ασβεστόχτιστους τοίχους.

Η δ΄ και τελευταία οικοδομική περίοδος καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στο 10   π. Χ. και τον  4^Ο μ. Χ. αι. και σηματοδοτεί την μετατροπή του θεάτρου σε ρωμαϊκή αρένα για μονομαχίες και θηριομαχίες. Προκειμένου για την μετατροπή αυτή, αφαιρέθηκαν τα εδώλια της προεδρίας και των δυο επόμενων σειρών, καθώς και ο διάδρομος. Με τα υλικά τους, στη συγκεκριμένη θέση κατασκευάστηκε ένας ακαλαίσθητος τοίχος ύψους  2, 80μ για την προστασία των θεατών από τα θηρία. Ο τοίχος αυτός ενώθηκε με τον Ν τοίχο της σκηνής, δημιουργώντας μια ευρύχωρη ωοειδή κονίστρα για τις θηριομαχίες, με αποτέλεσμα να καταστραφεί το προσκήνιο και η πρόσοψη της σκηνής. Στα δυο τρίγωνα που σχηματίστηκαν εκατέρωθεν από τον ρωμαϊκό τοίχο και τους πλάγιους εναπομείναντες τοίχους της σκηνής φυλάσσονταν τα ζώα για τους αγώνες, όπως προέκυψε από την ανεύρεση οστών ταύρων και αγριόχοιρων. Δυο μικρά ανοίγματα στα γωνιακά αυτά διαμερίσματα επέτρεπαν την είσοδο των ζώων στην αρένα. Τέλος, τόσο η ορχήστρα όσο και η κατά το ήμισυ κατεστραμμένη σκηνή καλύφτηκαν με επιχώσεις, προκειμένου για τη δημιουργία της ρωμαϊκής κονίστρας. Σήμερα βέβαια οι επιχώσεις έχουν αφαιρεθεί, ωστόσο είναι ορατές οι μεταβολές που επέφερε στο θέατρο η μετατροπή του σε αρένα. Με τα δυο μεγάλα αυτά οικοδομήματα λοιπόν το στάδιο και το θέατρο ολοκληρώνεται η εικόνα της Δωδώνης ως  πνευματικού κέντρου .