Φοινίκι: Αναζητώντας τον χαμένο θησαυρό της Θεσπρωτίας

*Γράφει η Θάλεια Θεοδωρίδη

Αν ναι το Ζαγόρι, γιατί όχι το Φοινίκι;

Πρόσφατα το Ζαγόρι, καταχωρήθηκε επιτυχώς ως εξαιρετικό πολιτιστικό τοπίο,  στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η πρώτη μου σκέψη ήταν, γιατί όχι και το αγαπημένο μας Φοινίκι; Για ποιο λόγο άραγε, αυτό το διαμάντι και οι υπόλοιποι παραδοσιακοί οικισμοί της Θεσπρωτίας δεν έχουν συμπεριληφθεί ακόμη στον σχεδιασμό της Περιφέρειας Ηπείρου για έργα Πολιτισμού και Τουρισμού;

To 2016, έγραψα και συντόνισα ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα Erasmus+ ΚΑ2 για έναν δημόσιο φορέα της Θεσπρωτίας. Το πρότζεκτ είχε τίτλο «Παραδοσιακοί Οικισμοί, Πολιτισμική Κληρονομιά και Βιώσιμη Ανάπτυξη». Η ιδέα ξεπρόβαλε όταν επισκέφτηκα για πρώτη φορά το Φοινίκι την ίδια περίπου περίοδο. Στο πλαίσιο των διακρατικών συναντήσεων με τους εταίρους είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ τα λεγόμενα Μουσείου Ανοικτού Χώρου (Open Air Museums) ή αλλιώς Εθνογραφικά Πάρκα. Σκέφτηκα ότι κάτι αντίστοιχο θα μπορούσε να γίνει με την περίπτωση του Φοινικίου κι ότι αυτός οικισμός θα μπορούσε να εξελιχτεί σε Μουσείο Ανοικτού Χώρου και σε πολιτιστικό κόμβο ολόκληρης της Θεσπρωτίας, διότι η αρχιτεκτονική του, η Φύση που το περιβάλλει, αλλά και το γεγονός ότι είναι καλοδιατηρημένος και ολοκληρωμένος οικισμός, δημιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις. 

Τι είναι τα Ανοικτά Μουσεία

Στο άρθρο μου «Ταξίδι στο Χρόνο μέσα από τα Μουσεία Ανοικτού Χώρου» αφηγούμαι την εμπειρία μου από τις επισκέψεις σε δύο Ανοικτά Μουσεία στη Σλοβενία και την Πολωνία. Στα scansen, όπως τα ονόμασε ο εμπνευστής τους, ο Σουηδός ακαδημαϊκός, Artur Hazelius, έχουν μεταφερθεί ξύλινα αγροτόσπιτα εκατοντάδων ετών, καθώς και ο εξοπλισμός των κατοικιών. Λειτουργούν επίσης εργαστήρια για ενήλικες αλλά και για μαθητές: παρασκευή ψωμιού, μαγειρική, εργαστήριο του πεταλωτή κλπ. Μέσα στα Πάρκα, κυκλοφορούν υπάλληλοι-μουσειοπαιδαγωγοί, ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές. Σε όλη τη διάρκεια του έτους τα Εθνογραφικά Πάρκα δέχονται εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες ξένους και ντόπιους. Μια ανάλογη ιδέα, προσαρμοσμένη,  μπορεί να εφαρμοστεί για το Φοινίκι.

Το Φοινίκι στα καλντερίμια της παράδοσης

Το Φοινίκι, σκαρφαλωμένο στην πλαγιά του όρους Φαρμακοβούνι, φημίζεται για τις περίτεχνες πόρτες του με τις καμάρες και τις κλειστές αυλές. Χαρακτηρίστηκε επίσημα ως παραδοσιακός οικισμός  με το Π.Δ. του 1978 μαζί με άλλους επτά οικισμούς στη Θεσπρωτία: το Γηρομέρι, την Καμίτσιανη, το Μαργαρίτι, την Παραμυθιά, το Πλαίσιο, την παλιά Σαγιάδα και τη Φανερωμένη.  Ο χαρακτηρισμός «παραδοσιακός οικισμός» αναφέρεται στη θεσμική προστασία που πρέπει να υπάρχει σε αυτές τις περιοχές από την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό, ώστε να διασωθεί η συλλογική μνήμη και η παράδοση, η ανάδειξη και η διατήρηση των αξιών του παρελθόντος. 

Όλα αυτά τα χρόνια, ονειρευόμουν να διοργανώσω μια εκδήλωση που θα μπορούσε να αποδώσει την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Φοινικίου. Κατόρθωσα να πραγματοποιήσω αυτό το όνειρο τον Μάιο του 2022, σε συνεργασία με το Λαογραφικό Μουσείο Φοινικίου, δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και φυσικά με την ενθουσιώδη συμμετοχή και προσφορά των Φοινικιωτών. Η βιωματική ημερίδα στις 8/5/2022, «Διαδρομές και αναζητήσεις στα καλντερίμια της παράδοσης» είχε σκοπό να σηματοδοτήσει την ανάγκη για έναν επαναπροσδιορισμό της πολιτισμικής ταυτότητας και της δυναμικής που χαρακτηρίζουν παραδοσιακούς οικισμούς, όπως το Φοινίκι, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο βιώσιμης ανάπτυξης όχι μόνο για την περιοχή αλλά για την Ελλάδα γενικότερα. 

Το Λαογραφικό Μουσείο

Το Φοινίκι είναι ένα χωριό με μακραίωνη ιστορία, που ξεκινά στα 1450. Πέρα από την ιστορία του είναι ένα χωριό με ένα ιδιαίτερο στοιχείο: την αγάπη που είχαν και έχουν οι άνθρωποί του για την πρόοδο, τα γράμματα και τον πολιτισμό. Δεν είναι τυχαίο που πάρα πολλοί επιφανείς άνθρωποι και πολλοί διακεκριμένοι επιστήμονες κατάγονται από εδώ. Ένας από αυτούς, ο αείμνηστος Φοινικιώτης καθηγητής  κ. Φώτης Μήτσης, πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε την ιδέα να ιδρυθεί Λαογραφικό Μουσείο-Πολιτιστικός Σύλλογος. Η ιδέα παίρνει σάρκα και οστά από μια ομάδα φωτισμένων Φοινικιωτών με πρωτεργάτη τον κύριο Μιχάλη Μάνο. Οδοντίατρος στο επάγγελμα, ονειρευόταν  να κρατήσει ζωντανές τις παιδικές του μνήμες, τα ήθη και τα έθιμα, τις παραδόσεις του χωριού του. Το 1992 ιδρύεται το Λαογραφικό Μουσείο με πρόεδρο τον ίδιο, ενώ 1996 γίνονται τα εγκαίνια του Λαογραφικού Μουσείου Φοινικίου το οποίο είχε σχεδιαστεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές του Υπουργείου Πολιτισμού. Το Μουσείο, που βρίσκεται σε φάση επισκευής τα δύο τελευταία χρόνια, εξοπλίστηκε με αυθεντικά αντικείμενα που πρόσφεραν οι Φοινικιώτες.

Το Φοινίκι ως πολιτιστικός κόμβος της Θεσπρωτίας

Με κέντρο το Λαογραφικό Μουσείο, το ελαιοτριβείο, την εκκλησία και το παλιό Δημοτικό θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα Ανοικτό Μουσείο και Θεματικό Δίκτυο, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού με πανελλαδική αλλά και διεθνή εμβέλεια που θα απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς οργανισμούς, συλλόγους, σχολεία, πανεπιστήμια και στο ευρύ κοινό. Στο πλαίσιο του Δικτύου θα λειτουργούν οργανωμένα εργαστήρια που θα αναβιώνουν συνήθειες άλλης εποχής: η διαδικασία γανώματος των χαλκωματένιων σκευών, η κατασκευή κεραμιδιών, γνέσιμο μαλλιού, κατασκευή παπουτσιών, παραγωγή γαλακτοκομικών, το ζύμωμα του ψωμιού κ.ά. Μπορούν όμως να λειτουργούν και εργαστήρια Τέχνης, όπως ζωγραφικής ή φωτογραφίας, κάτι που δοκιμάστηκε με μεγάλη επιτυχία στην εκδήλωση τον Μάιο του 2022. Ο χώρος του παλιού Δημοτικού Σχολείου μπορεί να εξυπηρετήσει έναν ικανό αριθμό συμμετεχόντων με κάποιες βελτιώσεις σε επίπεδο εξοπλισμού και παροχών.

Επίσης, ένα ετήσιο Φεστιβάλ Τεχνών μπορεί να καθιερωθεί ως θεσμός: θέατρο, μουσική, χορός, εκθέσεις, λογοτεχνικές βραδιές. Φανταστείτε τους σπουδαστές μιας Σχολής Καλών Τεχνών να ζωγραφίζουν ανέμελα στα λιθόστρωτα καλντερίμια. Φανταστείτε φωτογράφους να αποθανατίζουν τις φημισμένες πόρτες και τα αρχοντικά και να δημοσιεύουν φωτογραφίες στα πέρατα του κόσμου. Φανταστείτε, βιολιά και βιολοντσέλα να γεμίζουν τον λαμπερό ουρανό με νότες κλασικής μουσικής. Φανταστείτε αυθεντικά παραδοσιακά πανηγύρια, όπως τότε που η συλλογική ταυτότητα έβαζε τους όρους και τους κανόνες της. Φανταστείτε, ξένους επισκέπτες να έχουν το Φοινίκι πρώτο στην ατζέντα τους. Φανταστείτε το Φοινίκι να είναι προορισμός. 

Ουτοπία ή έργο εφικτό;

Ένα τέτοιο έργο είναι δύσκολο, αλλά όχι ακατόρθωτο. Χρειάζονται νέες υποδομές, όπως βοηθητικοί χώροι και αναβάθμιση του μικρού καταστήματος εστίασης που ήδη υπάρχει. Χρειάζονται υπάλληλοι για να παρέχουν τις υπηρεσίες τους, μουσειοπαιδαγωγοί, προσωπικό καθαριότητας, φύλακες, επιστάτες, εξοπλισμός, αλλά αυτό μπορεί να ρυθμιστεί με συμβάσεις και ειδικά πακέτα χρηματοδότησης ΕΣΠΑ. Μια πηγή αυτοχρηματοδότησης στη συνέχεια, θα μπορούσε να εξασφαλιστεί από το αντίτιμο του εισιτηρίου που θα κατέβαλαν οι συμμετέχοντες στα προγράμματα και οι επισκέπτες του Μουσείου που ως σήμερα λειτουργεί δωρεάν. 

Ένα πρόβλημα είναι η έλλειψη καταλυμάτων για τους επισκέπτες. Αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη διαμονή σε καταλύματα της ευρύτερης περιοχής. Το Φοινίκι απέχει μόλις 3χλμ από τον κεντρικό οδικό άξονα. Χρειάζεται στήριξη από την πολιτεία ώστε οι κάτοικοι να μπορέσουν να επισκευάσουν και να συντηρήσουν τα σπίτια τους με όρους αειφορίας, να μπορεί να είναι καθαρό και περιποιημένο. Τόσα χρόνια, η Περιφέρεια Ηπείρου δεν έχει ασχοληθεί ουσιαστικά. Η εκκλησία Μεταμόρφωση Σωτήρος, που μετράει πολλούς αιώνες, με ορόσημο το 1700 έτος ανακαίνισης, κινδυνεύει να καταρρεύσει χωρίς να λαμβάνονται μέτρα.

Σήμα κατατεθέν της Θεσπρωτίας

Η αξιοποίηση του Φοινικίου θα είναι το μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα της Θεσπρωτίας. Είναι απαίτηση των Θεσπρωτών οι παραδοσιακοί οικισμοί να γίνουν το σήμα κατατεθέν της. Παράλληλα, χρειαζόμαστε να κάνουμε ένα rebranding του τόπου, αλλά και της κουλτούρας μας. Να επαν-ανακαλύψουμε και να αποδεχτούμε ποιοι είμαστε, χωρίς υπερβολές, αυτό είναι το κλειδί για την ανάδειξη και αξιοποίηση αυτών των θησαυρών, σε επίπεδο πολιτισμού αλλά και τουρισμού. Χρειαζόμαστε πλέον ένα νέο αφήγημα για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, ένα όραμα. 

Φωτογραφία: από το αρχείο της Δρ. Αμαλίας Λέντζαρη

*Η Θάλεια Θεοδωρίδη/Thalia Theodoridi, είναι Επικοινωνιολόγος Μ.Α., με εμπειρία στο branding τουριστικών επιχειρήσεων, καθώς και εκπαιδευτικών και πολιτιστικών οργανισμών, εκπαιδευτικός και Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων σε τμήματα Δημοσιογραφίας και Τουρισμού. Διευθύνει την επιστημονική ομάδα Σημειολόγιο Science & Culture Hub που δραστηριοποιείται στη διοργάνωση events σε θέματα αιχμής  και είναι content manager & producer στο Advanced Media Institute , thalia.theodoridi@gmail.com