Η μετονομασία τοπωνυμίων

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Η μετονομασία τοπωνυμίων

Η μετονομασία τοπωνυμίων

Η μετονομασία τοπωνυμίων (συνοικισμών, χωριών, κωμών και πόλεων), των όποίων τα ονόματα θεωρήθηκαν ότι είχαν προέλευση τουρκική, σλαβική, αλβανική, αρβανίτικη και βλάχικη ή ήταν κακόηχα, άρχισε το 1909. Το μεγάλο και σπουδαίο αυτό έργο είχε αναλάβει η Επιτροπεία τοπωνυμίων Ελλάδας.

Το 1926 – 1927 κυρώθηκαν[1] τα Διατάγματα που αφορούσαν την μετονομασία αυτή. Για το σκοπό αυτό συγκροτήθηκε σε κάθε Νομό της Ελλάδας Επιτροπή, πρόεδρος της οποίας ήταν ο εκάστοτε Νομάρχης και μέλη της, καθηγητές, έφοροι αρχαιοτήτων και τοπικές προσωπικότητες. Έργο της Επιτροπής, η οποία συνεδρίαζε κάθε εβδομάδα,  ήταν να συντάξει κατάλογο των συνοικισμών, των χωριών, των κωμών και των πόλεων με τα ξενικά ή κακόηχα ονόματα και για τη μετονομασία τους να προτείνει νέα. Τα προτεινόμενα ονόματα τα έθετε με ειδική έκθεση στο υπουργείο Εσωτερικών, το οποίο στη συνέχεια για τελική διεκπεραίωση, τα προωθούσε προς την Επιτροπεία τοπωνυμίων της Ελλάδας.

Έτσι, έχουμε στη Θεσπρωτία από το 1927 ως το 1980  την μετονομασία πολλών χωριών και την ονομασία τους  με νέα ονόματα, εκ των οποίων πολλά δεν έχουν καμία σχέση με την ιστορία,  την παράδοση, τους θρύλους και τη ζωή  των κατοίκων τους.

Τα εν λόγω χωριά της Θεσπρωτίας που μετονομάστηκαν από το 1927 έως και το 1936, που δημιουργήθηκε ο Νομός Θεσπρωτίας, είχαν για νουνό την Νομαρχιακή Επιτροπή των Ιωαννίνων. Τα υπόλοιπα, των οποίων η μετονομασία έγινε μετά το 1937,  νουνός τους ήταν η Επιτροπή του Νομού Θεσπρωτίας.

Ο νόμος για τα  χωριά που μετονομάστηκαν ήταν αυστηρός. Απαγορευόταν η χρησιμοποίηση του παλαιού ονόματος από τον πρόεδρο ή τους κοινοτικούς συμβούλους. Οι παραβάτες τιμωρούνταν από το Νομάρχη με χρηματικό πρόστιμο :

«  Απαγορεύεται απολύτως η χρήσις των παλαιών ονομάτων υπό των δημοσίων αρχών ή οργάνων εν τη επισήμω αλληλογραφία αυτών, των συλλόγων, σωματείων, συνεταιρισμών κλπ. νομικών προσώπων εν τη αλληλογραφία αυτών. Η παράβασις της απαγορεύσεως ταύτης αποτελεί πταισματικήν παράβασιν τιμωρουμένην με πρόστιμον μέχρι 100 δραχμών ή με κράτησιν μέχρι 10 ημερών » ( Πηγή : ΦΕΚ Α΄. 281/1927)

Επίσης, και απλοί πολίτες που επέμειναν στη χρησιμοποίηση των παλαιών ονομάτων, αντιμετώπισαν άλλες κυρώσεις. Όπως την άρνηση των ταχυδρομείων να τούς επιδώσουν τις επιστολές μεταναστών στις οποίες η κατοικία του αποδέκτη αποδιδόταν με την παλιά ονομασία :

« Να δοθεί παράτασις μακρά μέχρις ότου ειδοποιηθούν οι εν των εξωτερικώ ξενόφωνοι ΄Ελληνες Μακεδόνες και συνηθήσωσι με την νέαν κατάστασιν (Πηγή. Εφημερίς της Κυβερνήσεως της13/7/1930).

Η σύσταση της Επιτροπείας τοπωνυμίων της Ελλάδας

–  ΦΕΚ 125/Α. 8 Ιουνίου 1909  :  « Η σύσταση της «Επιτροπείας προς μελέτην των τοπωνυμίων της Ελλάδος και  εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών», Ιούνιος 1909 :

« Στο υπ’ αριθμόν 125 φύλλο της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, με ημερομηνία 8 Ιουνίου 1909, δημοσιεύτηκε το Βασιλικό Διάταγμα « περί συστάσεως Επιτροπείας προς μελέτην των τοπωνυμίων της Ελλάδος και εξακρίβωσιν του ιστορικού λόγου αυτών». Η υπό σύσταση Επιτροπή θα γνωμοδοτούσε για τη μεταβολή τόσο των «αλλόγλωσσων» ή «κακόφωνων» ονομάτων που δεν είχαν «ιστορική αξία» όσο και για τοπωνύμια που είχαν μετονομαστεί μετά τη σύσταση του Κράτους, αλλά στο μεταξύ είχαν θεωρηθεί ακατάλληλα για διάφορους λόγους. Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση του υπουργού Εσωτερικών, θα εφαρμοζόταν ένα ενιαίο σύστημα κριτηρίων για την επιλογή των νέων ονομάτων, κύριο στοιχείο του οποίου θα ήταν η συστηματική «επιστημονική» μελέτη. Ο υπουργός Εσωτερικών Ν. Δ. Λεβίδης και συνολικότερα η ελληνική κυβέρνηση θεωρούσαν επιτακτική ανάγκη την αλλαγή των τοπωνυμίων, γιατί τα «ξενικά στοιχεία» που είχαν εισχωρήσει στο τοπωνυμικό, είχαν εκτοπίσει τα «παλαιότερα ελληνικά ονόματα». Τα «αλλόγλωσσα» τοπωνύμια συσχετίζονταν με «εθνικές συμφορές και ταπεινώσεις». Κατά συνέπεια, η αντικατάστασή τους αναδεικνυόταν σε «συμπλήρωμα της απελευθερώσεως και της εξαλείψεως παντός ίχνους των προτέρων εθνικών δυσπραγιών». Τα «βάρβαρα» τοπωνύμια είχαν «επιβλαβή μορφωτικήν επήρειαν» στους κατοίκους, «συστέλλοντα και ταπεινούντα το φρόνημα αυτών», αλλά κυρίως παρείχαν «ψευδή υπόνοιαν της εθνικής συστάσεως του πληθυσμού των χωρίων εκείνων, ων τα «ξενικά» ονόματα ηδύναντο να εκληφθώσιν ως μαρτυρούντα και ξενικήν καταγωγήν».

Υπό την προεδρία του καθηγητή Λαογραφίας Ν. Γ. Πολίτη, το έργο της εύρεσης «εύηχων και όμορφων» ονομάτων ανέλαβαν επιφανείς καθηγητές πανεπιστημίου, όπως ο Σπ. Λάμπρος (ιστορικός), ο Γ. Χατζηδάκις (γλωσσολόγος), ο Γρ. Βερναρδάκης (φιλόλογος), ο Χρ. Τσούντας (αρχαιολόγος), ο Π. Καββαδίας (αρχαιολόγος), ο Κ. Ν. Ράδος (καθηγητής Ναυτικής Ιστορίας), ο έφορος αρχαιοτήτων Γ. Σωτηριάδης, ο Κλ. Στέφανος, διευθυντής του Ανθρωπολογικού Μουσείου, και οι λόγιοι, Δ. Γρ. Καμπούρογλου και Κ. Παπαμιχαλόπουλος. Στην Επιτροπή συμμετείχαν επίσης ανώτατα στελέχη της δημόσιας διοίκησης επιφορτισμένα με απογραφικές και χαρτογραφικές αρμοδιότητες, όπως ο Αρ. Βάμπας, τμηματάρχης του Υπουργείου Εσωτερικών, ο Μ. Χρυσοχόος, χαρτογράφος και ο Γ. Χωματιανός διευθυντής της υπηρεσίας απογραφής του πληθυσμού.

Στο Βασιλικό Διάταγμα συμπυκνωνόταν το πρόβλημα, αλλά και η λύση του, σύμφωνα με την επικρατούσα αντίληψη: τα «κακόφωνα και τα ξενόφωνα» τοπωνύμια έπρεπε να αντικατασταθούν με «εύηχα και ελληνικά» ώστε και οι κάτοικοι να τα συνηθίσουν και να τα χρησιμοποιήσουν για να σταματήσουν οι νύξεις για την εθνική σύσταση του πληθυσμού. Έτσι, μαζί με τα «βάρβαρα» τοπωνύμια, θα περνούσαν στη λήθη τα χρόνια της τουρκικής κατάκτησης και θα προστατευόταν το Ελληνικό Βασίλειο από «έξωθεν απειλές». Συνεπώς, ο στόχος δεν ήταν άλλος από τον εξελληνισμό του χάρτη και την τόνωση του εθνικού φρονήματος ».

–   Σπύρου Μουσελίμη (Ποποβίτη) : « Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία », Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 36 :

«  Η σοφολογιότατη Επιτροπή για τις μετονομασίες των χωριών της Ηπείρου, παραγνωρίζοντας την ιστορία του χωριού, μετονόμασε τη Μπουρέλεσα σε Κουμαριά, ενώ έπρεπε να την πει Ανδροσφαγή, μεταφράζοντας απλώς το ξενικό όνομα ».

–  Νικόλαου Ζιάγκου  ( Ποποβίτη ) : « Το Πόποβο »,  Ηπειρωτική Εταιρεία Αθηνών, Τεύχος 200, Φεβρουάριος 1994, Σελ. 60

« … Με Διάταγμα (Δ.12.3.1928 ΦΕΚ 81/1928 τ. Α) το Πόποβο μετονομάστηκε σε Αγία Κυριακή,  πράγμα που δεν λέει τίποτε, γιατί το Πόποβο είναι συνδεδεμένο με την Ιστορία, είναι ιστορία, κι αν κάτι πρέπει να αλλάξει δεν είναι τα τοπωνύμια, αλλά τα στίγματα της δουλείας …

Το νέο όνομα Αγία Κυριακή το δώσανε από τη μεγάλη λιθόκτιστη εκκλησία της Αγίας Κυριακής, επιβλητική στο κέντρο του χωριού κι ωραία, χωρίς κάποια έννοια. Και καμιά άλλη σχέση δεν έχει η Αγία Κυριακή με την ιστορία του χωριού.  Η εκκλησία κτίστηκε αργά και στο μέρος που ήταν η παλιά εκκλησία Αγία Κυριακή, η οποία έχει καταστραφεί.… τα τοπωνύμια δεν αλλάζουν κάτω από κάποιο συναίσθημα, ούτε και γιατί έτσι θέλησαν σε μια χρονική στιγμή κακοί νονοί. Τα τοπωνύμια τα έχουν βαφτίσει παλιά οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι και πρέπει να γίνουν σεβαστά ».

–  Κώστα Ράπτη (Ποποβίτη ) : « Μετονομασίες χωριών » thesprotos – panta, 03.08.2009

« …Το Πόποβο έγινε Αγία Κυριακή, από την εκκλησία του. Οι  “ νονοί  “ του ξέχασαν πως το χωριό πανηγυρίζει στις 26 Ιουλίου, εορτή της Αγίας Παρασκευής, όπως ξέχασαν να αλλάξουν και το όνομα του ποταμού του, που  επιμένει να λέγεται Ποποβίτικος…  

Αν η αλλαγή των ονομάτων των χωριών είχε κάποια δικαιολογία, όταν το ελληνικό κράτος ήταν αδύναμο, σήμερα δεν έχει να φοβηθεί τίποτε άλλο από τη γελοιότητα,  άλλο να γράφει στα επίσημα έγγραφά του, κι άλλο να λένε οι κάτοικοί του.

Τα ονόματα των χωριών μας είναι μέρος της ιστορίας μας. Ποιος δικαιούται να ασεβεί;

Η Νομαρχία Θεσπρωτίας θα προσφέρει στον τόπο, αν αναλάβει πρωτοβουλίες για την αποκατάσταση των ονομάτων τους »

–  Μιχάλη Πασιάκου : «  Μετονομασίες χωριών  », thesprotos-panta, 06.09.2009.

«  Το ελληνικό κράτος, θεωρώντας ότι κινδυνεύει από τα … τοπωνύμια έκανε μια τεράστια προσπάθεια αλλαγής, σαρώνοντας σλάβικα, αρβανίτικα και αμφίβολης προέλευσης ονόματα, αντικαθιστώντας τα με άστοχα πρόχειρα και φαιδρά καμιά φορά νέα τοπωνύμια. Έτσι ο τόπος γνώρισε Μηλέες, Ελαίες, Ελαταριές και Αμπελώνες, που μόνο στη φαντασία δυσκοίλιων δημοσίων υπαλλήλων μπορούσαν να … φυτρώσουν.

Παράδειγμα πλήρους αποτυχίας της αλλαγής; Το Πόποβο.

Παραδείγματα πλήρους μπερδέματος που προκάλεσε η αλλαγή;

Η Μενίνα. Γιορτάζουν κάθε χρόνο τη μάχη της Μενίνας στη Νεράιδα !

… Υπάρχουν όμως και χωριά που κατάφεραν να ξανασμίξουν με την ιστορία τους. Ο ΄Αγιος Γεώργιος ξανάγινε Γαρδίκι σε πείσμα των μετονομασιών, και το κρυφτούλι με την ιστορία πήρε τέλος.

Μήπως θα έπρεπε να ακολουθήσουν πολλά χωριά ακόμη; »

–  Νέα Κάτοψη, του π. Ηλία Μάκου, καθηγητή Θεολογίας και δημοσιογράφου :  Ήπειρος – Θεσπρωτία,  05.02.2016

«  Χωριά στη Θεσπρωτία θέλουν να επαναφέρουν τα παλαιά ονό-ματά τους ! Για παράδειγμα πολλοί θεωρούν ότι το χωριό Πέντε Εκκλησιές, είναι ορθό να επονομαστεί  Οσδίνα, γιατί η ονομασία αυτή παραπέμπει στον παλαιό βυζαντινό οικισμό, που υπήρχε εκεί και αναδείχθηκε προσφάτως. Η Νεράιδα Παραμυθιάς, κρίνεται ότι πρέπει, για λόγους κυρίως ιστορικούς, να ξαναπάρει το παλαιό όνομά της, Μενίνα, που συνδέεται με την ιστορική ομώνυμη μάχη. Άλλη περίπτωση ο συνοικισμός Ριζός στους Φιλιάτες, που ζητείται να ξαναονομαστεί Αράχωβα, όπως και μέχρι το 1427. Ακόμη το Πλαίσιο Φιλιατών, η ιστορική Πλησίβιτσα, απ’ όπου καταγόταν η θρυλική κυρά Βασιλική του Αλή Πασά, εκτιμάται ότι δικαιούται το παλαιό του όνομα ».

-Μάριου Αναστασίου Μπίκα : « Η Βέλλιανη και η αρχαία Ελέα », Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 39 :

«  Το χωριό Βέλλιανη, το οποίο για μια περίπου χιλιετία δήλωνε το ιστορικό χωριό της Επαρχίας Σουλίου και είχε χαρίσει το όνομά του στη φάρα των Βελλιανιτών στους Παξούς και Κέρκυρα, μετονομάσθηκε σε « Χρυσαυγή »  με το υπ’ αριθμ. 1916/10/30.01.1959 έγγραφο της Νομαρχίας Θεσπρωτίας (Ηγουμενίτσα)

Σύμφωνα με   τους Στράβωνα και Ηρόδοτο, το όνομα Βέλλιανη προήλθε από την αρχαία πόλη Υέλη της Λευκανίας στην Κάτω Ιταλία, που ίδρυσαν το 553 π. Χ άποικοι Φωκαείς :  Υέλη, ΄Ελη (Ελέα), Velia, Βέλλιανη.

Η παραπάνω αρχαία πόλη Ελέα (Velia) της Λευκανίας είχε στενές εθνολογικές και θρησκευτικο – πολιτιστικές σχέσεις με την Ελέα της Θεσπρωτίας, πλησίον της οποίας ιδρύθηκε το χωριό Βέλλιανη (η Παλιά Βέλλιανη).  (Περισσότερες λεπτομέρειες σε επόμενη ειδική συνέχεια).   

Το Κοινοτικό Συμβούλιο της Βέλλιανης με πρόεδρο τον αείμνηστο Βασίλειο Δημητρίου Λώλο και Γραμματέα τον Αριστοτέλη Κων. Μπίκα, αν και προσπάθησαν δύο φορές να επαναφέρουν στο χωριό τους το όνομα Βέλλιανη, την πρώτη το 1976 και τη δεύτερη το 1996,  το Υπουργείο Εσωτερικών, Τμήμα Αυτοδιοίκησης, «… γνωμοδότησε αρνητικώς με την αιτιολογία ότι το όνομα τούτο (Βέλλιανη) θεωρείται ξενικής καταγωγής ».

Βιβλιογραφία

–   Σπύρου Μουσελίμη (Ποποβίτη) : « Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία », Θεσσαλονίκη 1976.

– Νικόλαου Ζιάγκου  ( Ποποβίτη ) : « Το Πόποβο »,  Ηπειρωτική Εταιρεία Αθηνών, Τεύχος 200, Φεβρουάριος 1994

– Κώστα Ράπτη (Ποποβίτη) : « Μετονομασίες χωριών » thesprotos – panta, 03.08.2009.

–  Μιχάλης Πασιάκος : «  Μετονομασίες χωριών  », thesprotos-panta, 06.09.2009

–  Πέτρου Χρήστου  :  « Το καλειδοσκόπιο της … Θεσπρωτίας », εκδόσεις Παπαζήση, 2011.

[1] . Πέτρου Χρήστου  :  « Το καλειδοσκόπιο της … Θεσπρωτίας », εκδόσεις Παπα-ζήση, 2011, σελ. 147 κ.148