Η εβραϊκή Συναγωγή του Κάστρου των Ιωαννίνων

Η εβραϊκή Συναγωγή του Κάστρου των Ιωαννίνων

Με αφορμή την επέτειο του Ολοκαυτώματος

Της  Κωνσταντίνας Ζήδρου (Αρχαιολόγος)

Η εβραϊκή Συναγωγή του Κάστρου των Ιωαννίνων αποτελεί ένα οικοδόμημα θρησκευτικού χαρακτήρα. Βρίσκεται στο εσωτερικό του οικισμού του κάστρου, επί της σύγχρονης οδού Ιουστινιανού Πρόκειται για το μεγαλύτερο και αρχαιότερο αντίστοιχο κτήριο στην Ελλάδα. Εν αντιθέσει, η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων δεν είναι από τις αρχαιότερες.

Πιο συγκεκριμένα, οι Εβραίοι κατοικούν στα Γιάννενα ήδη από τη βυζαντινή περίοδο. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο χρυσόβουλο του 1319, σύμφωνα με το οποίο τους παραχωρούνταν ελευθερία ανάλογη με την αντίστοιχη των Χριστιανών. Το 1492, με τους θρησκευτικούς διωγμούς της Ισπανίας, αρκετοί Εβραίοι έφτασαν και στον ελλαδικό χώρο. Ορισμένοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στα Γιάννενα, ενισχύοντας την ήδη ισχυρή και πολυπληθή κοινότητα. Οι νεοαφιχθέντες αφομοιώθηκαν από τους εγχώριους ομόθρησκούς τους. Έτσι, δημιουργήθηκε μια ελληνίζουσα εβραϊκή κοινότητα, με δικό της χρώμα. Αυτή ακολούθησε μια αύξουσα πορεία, διατηρώντας την ισχύ και τη δύναμή της καθ’ όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Εβραίοι παρέμειναν στο εσωτερικό του κάστρου και μετά την έξωση των χριστιανών το 1611. Η διαδρομή της εξακολούθησε και μετά την απελευθέρωση της πόλης και έως τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, οπότε και αριθμούσε 2000 μέλη. Όμως τότε, συρρικνώθηκε δραστικά λόγω της τραγικής μοίρας των Εβραίων. Σήμερα, μόνο ελάχιστα μέλη έχουν απομείνει πλέον να θυμίζουν την κραταιή εικόνα του παρελθόντος.

 Ωστόσο παρά τον ολιγάριθμο χαρακτήρα της, αποτελεί, μαζί με τις αρχαιότερες κοινότητες της Άρτας και της Χαλκίδας, μία από τις ελάχιστες που σώθηκαν και διατηρήθηκαν στην Ελλάδα, από τις πολυάριθμές εβραϊκές κοινότητες της βυζαντινής περιόδου. Κατόρθωσε να αφομοιώσει τους ποικίλους πρόσφυγες, που δέχτηκε κατά καιρούς από την Ισπανία, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, αλλά και να συνδυάσει γόνιμα και δημιουργικά τον ελληνικό με τον εβραϊκό πολιτισμό, όπως διαφαίνεται από τη γλώσσα, τα ήθη και τη μοναδική θρησκευτική λειτουργία. Πιο συγκεκριμένα, σε αρκετά κύρια ονόματα αλλά και λέξεις της διαλέκτου των Εβραίων των Ιωαννίνων εντοπίζονται βυζαντινά στοιχεία. Επιπλέον, για ορισμένους θρησκευτικούς όρους χρησιμοποιούνταν, εκτός από τις εβραϊκές λέξεις και αντίστοιχες βυζαντινές. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ελληνική γλώσσα είχε εισαχθεί και επίσημα στις προσευχές της Συναγωγής, αντικαθιστώντας τη λατινική των Ισπανόφωνων. Τέλος και η θρησκευτική λειτουργία της κοινότητας εμπεριέχει στοιχεία, η προέλευση των οποίων ανιχνεύεται στις πρωιμότερες εβραϊκές βυζαντινές κοινότητες.

Από την άλλοτε ακμαία κοινότητα των Ιωαννίνων έχουν διασωθεί ορισμένα στοιχεία, τα οποία αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της μακραίωνης ιστορικής της πορείας. Κεντρική θέση ανάμεσά τους κατέχει το συγκρότημα της Συναγωγής. Αυτό πλαισιώνεται από τα στενά καλντερίμια της άλλοτε εβραϊκής συνοικίας και ελάχιστες εβραϊκές οικίες, οι οποίες, αν και έχουν πλέον αλλάξει ιδιοκτήτες, διατήρησαν τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Σύμφωνα με μαρτυρία του Π. Αραβαντινού, η αρχική Συναγωγή, ευρισκόμενη στο ίδιο σημείο με τη σημερινή, διέσωζε επιγραφή που τη χρονολογούσε στον 9^ο αι. Το οικοδόμημα εκείνο κατεδαφίστηκε κατά την περίοδο του Αλή πασά για να ανεγερθεί ένα νέο στη θέση του κατά το έτος 1826 (5586), σύμφωνα με σωζόμενη λίθινη επιγραφή στο ύψος της θύρας του. Έτερη επιγραφή, μέσα σε ανθέμιο επάνω από την εξωτερική πύλη του περιβόλου, δίνει ως χρονολογία ανέγερσής του το έτος 1897 (5657).

Συνολικά, ποικίλες πηγές αναφέρουν ότι  στα Γιάννενα υπήρχαν τέσσερις Συναγωγές, δυο μεγάλες, η πρώτη στον οικισμό του κάστρου γνωστή και ως «το μέσα Συναγώγι» και η δεύτερη επί της σύγχρονης οδού Γιοσέφ Ελιγιά γνωστή και ως «το έξω Συναγώγι» και δυο μικρότερες που πλαισίωναν τις μεγάλες. Οι τρεις εξ’ αυτών καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του μεγάλου διωγμού από τους Γερμανούς ναζιστές. Η αντίστοιχη του κάστρου διασώθηκε εξαιτίας του γεγονότος ότι σε αυτή εγκαταστάθηκε η Ζωσιμαία βιβλιοθήκη, με τα βιβλία και τους υπαλλήλους της, επειδή το αρχικό κτήριο της βιβλιοθήκης επιτάχθηκε από τους κατακτητές. Στη Συναγωγή, είχαν μεταφερθεί και φυλαχτεί τα ιερά σκευή, αντικείμενα και βιβλία των υπολοίπων Συναγωγών, καθώς και χιλιάδες τόμοι εβραϊκών βιβλίων από τις ιδιωτικές οικίες των Εβραίων των Ιωαννίνων. Οι υπάλληλοι της βιβλιοθήκης γνώριζαν την ύπαρξη των εβραϊκών αντικειμένων, τα οποία και προστάτεψαν για να τα παραδώσουν, μαζί με την ίδια τη Συναγωγή, στους πρώτους Εβραίους που επέστρεψαν στην πόλη μετά την απελευθέρωση. Σήμερα, το οικοδόμημα έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο και λειτουργεί σε ορισμένες γιορτές.

Το κτήριο είναι τοποθετημένο ακριβώς απέναντι από το τείχος του εξωτερικού περιβόλου και ανάμεσα στις ιδιωτικές οικίες. Περικλείεται από ανεξάρτητο περίβολο, ύψους 4μ., που το καθιστά αθέατο. Η είσοδος βρίσκεται στη βόρεια πλευρά, όπου και το στενό καλντερίμι παράλληλο προς το τείχος και σήμερα κλείνεται με βαριά σιδερένια θυρόφυλλα. Η θύρα οδηγεί στην πλακόστρωτη, με πλάκες μαρμαρυγιακών σχιστολίθων, αυλή και το κατάφυτο, από κυπαρίσσια, δαφνόδεντρα και κληματαριές, προαύλιο, εντός του οποίου ένας μαρμάρινος νιπτήρας αριστερά του εισερχομένου και ένα παραδοσιακό πηγάδι δεξιά υπογραμμίζουν την ιερότητα του χώρου. Το οικοδόμημα είναι ορθογώνιο, διαστάσεων 26 επί 18μ. και ύψους 7μ., στον τύπο της βασιλικής. Ιδιαίτερο, σχεδόν μοναδικό, χαρακτηριστικό του είναι ότι ο κύριος άξονάς του περνάει κατά πλάτος, από δυτικά προς ανατολικά και όχι κατά μήκος όπως είναι ο κανόνας. Η βόρεια πλευρά αποτελεί την πρόσοψη, όπου και ανοίγεται η κύρια είσοδος.

Στο εσωτερικό του, διακρίνονται επτά κλίτη. Αυτά χωρίζονται μεταξύ τους με κτιστά πεζούλια, με ξύλινη επένδυση και κατεύθυνση από ανατολικά προς δυτικά. Τα πεζούλια χρησιμεύουν ως καθίσματα των πιστών, ενώ ανάλογες κατασκευές απαντούν και περιμετρικά των τοίχων. Έτσι, η χωρητικότητα της Συναγωγής ανέρχεται σε 400 άτομα. Το μεσαίο κλίτος έχει διπλάσιο πλάτος από τα υπόλοιπα, φτάνοντας τα 5μ. Στη βόρεια πλευρά, απαντά και ένα όγδοο κλίτος, που μοιάζει σαν πρόσθετο κτίσμα. Χωρίζεται από τα υπόλοιπα με κίονες και τοξοστοιχία, η οποία στο ύψος των 3μ υποβαστάζει το υπερώο. Η πρόσοψη του υπερώου είναι καλυμμένη από κυρτό καφασωτό ξύλινο πλέγμα, πίσω από το οποίο παρακολουθούν τη λειτουργία αθέατες οι γυναίκες. Το κεντρικό κλίτος στεγάζεται με θόλο, που φέρεται επάνω στα τόξα οκτώ μαρμάρινων κιόνων. Εξωτερικά, η στέγη είναι δικλινής κεραμοσκέπαστη. Στην ορθογώνια αίθουσα, ανοίγονται και αρκετά ορθογώνια καγκελόφρακτα παράθυρα, εφτά στην ανατολική, εφτά στη νότια και εφτά στη δυτική, τα οποία εξασφαλίζουν τον άπλετο φωτισμό του χώρου.

Δυο σημεία αξίζει ακόμη να αναφερθούν: η Ιερά Πύλη (Εχάλ Ακόδες) στην ανατολική πλευρά και το Βήμα (Τεβά) στη δυτική. Η Ιερά Πύλη, ο χώρος δηλαδή εναπόθεσης των περγαμηνών του Νόμου, βρίσκεται σε μια κόγχη στο κέντρο της ανατολικής πλευράς, η οποία διακρίνεται και εξωτερικά. Εσωτερικά, φέρει μαρμάρινη επένδυση και πλαισιώνεται από τέσσερις μικρούς κίονες με ανάγλυφα ανθέμια. Δυο ημικυκλικές βαθμίδες οδηγούν ακριβώς μπροστά στον ιερό χώρο, ο οποίος καλύπτεται από χρυσοκέντητο παραπέτασμα και φράσσεται από δυο ξύλινα θυρόφυλλα, περίτεχνα διακοσμημένα με ανθέμια. Παράλληλα προς την Ιερή Πύλη, μια άλλη κόγχη, στο κέντρο της δυτικής πλευράς, ορατή και εξωτερικά αποτελεί το Βήμα, όπου κινούνται οι ιερουργοί και όσοι πιστοί καλούνται να παρακολουθήσουν την ανάγνωση του Τορά. Δυο μικρές κλίμακες, με εφτά βαθμίδες έκαστη, το  πλαισιώνουν.

Το κτήριο, στο σύνολό του, είναι κτισμένο με αργολιθοδομή αλλά σήμερα δε διακρίνεται, καθώς φέρει εξωτερικά σύγχρονο επίχρισμα. Το σχέδιο του είναι απλό και προσαρμοσμένο στις αντίστοιχες θρησκευτικές ανάγκες και παραδόσεις. Χαρακτηριστικός είναι ο διαχωρισμός του εσωτερικού σε εφτά κλίτη, καθώς και τα εφτά παράθυρα σε κάθε πλευρά του. Παντού κυριαρχούν οι οριζόντιοι  άξονες και  η  ενότητα  και  ομοιομορφία του χώρου.

 Οι πληροφορίες για το κτήριο και την ιστορία του αντλήθηκαν κυρίως από το άρθρο του Ι. Μάτσα., «Η αρχαία ιερά Συναγωγή των Ιωαννίνων», Χρονικά του κεντρικού ισραηλιτικού συμβουλίου της Ελλάδος, τεύχος 3, Νοέμβριος 1977, σ. 3 – 5.

Εικ. 1 Άποψη της βόρειας πλευράς της Συναγωγής, όπως διακρίνεται από τον περίδρομο του εξωτερικού περιβόλου

Εικ. 2 – 8. Απόψεις από το εσωτερικό της Συναγωγής.