Αφιέρωμα στην μετονομασία της Χρυσαυγής δήμου Σουλίου

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Μετονομασία της Τοπικής  Κοινότητας Χρυσαυγής του Δήμου Σουλίου

Στις 30.01.1959 η κοινότητα Βέλλιανη[1] του Νομού Θεσπρωτίας, σύμφωνα με το υπ’ αριθμ. 1916/10/ 30.1.1959 έγγραφο της Νομαρχίας (Θεσπρωτίας), μετονομάσθηκε σε Χρυσαυγή, επειδή το Υπουργείο Εσωτερικών, Τμήμα Τοπ. Αυτοδιοίκησης, γνωμοδότησε ότι το όνομα τούτο είναι ξενικής προέλευσης, δηλαδή σλαβικό.

Η εν λόγω μετονομασία της είναι λανθασμένη, επειδή οι αρμόδιοι δεν έλαβαν υπόψη τους, ως όφειλαν, αφ’ ενός μεν  την ιστορία και την παράδοση της Βέλλιανης,  και αφετέρου τη ρίζα προέλευσης του ονόματός της (Υέλη – αρχαία πόλη της Λευκανίας –  Έλη, Ελέα, Velia, Βέλλιανη)

Ιστορικοί λόγοι που επιβάλλουν η Τ.K. Χρυσαυγή να μετονομαστεί σε  Βέλλιανη 

Η θέση και η ίδρυση της Βέλλιανης

Νότια και πλησίον των τειχών της Αρχαίας Ελέας (350 π.Χ.), μετά την  καταστροφή της από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ. και την πάροδο πολλών ετών, ιδρύθηκε το χωριό Βέλλιανη.

Την εποχή αυτή  η Ελεάτιδα, ως και ολόκληρη η  Ήπειρος, για μεγάλο χρονικό διάστημα έμειναν σχεδόν ακατοίκητες, επειδή όσοι κάτοικοί τους επέζησαν της ρωμαϊκής καταστροφής, μεταφέρθηκαν αιχμάλωτοι στη Ρώμη, όπου άλλοι μεν πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα, άλλοι δε χρησιμοποιήθηκαν στις διάφορες εργασίες. Η άποψη αυτή, δηλαδή η ερήμωση της Ηπείρου,  αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι το 31 π. Χ.,  μετά τη νίκη του Οκταβιανού επί του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στο Άκτιο της Πρέβεζας, ο νικητής για να κτίσει την πόλη της νίκης, τη Νικόπολη, έφερε εργάτες από την Αιτωλοακαρνανία.

                                 .         Το 1431 μ.Χ. οι Τούρκοι, μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης (1430), κατέλαβαν τα Ιωάννινα. Την εποχή αυτή στη Θεσπρωτία υπήρχαν οι Σπαχήδες, με δικό τους στρατό και δική τους σημαία με την εικόνα του Αγίου Γεωργίου,  και οι Βενετοί.   Και οι δύο τους προσπαθούσαν να εμποδίσουν την κάθοδο των Τούρκων προς τα παράλια του Ιουνίου Πελάγους.

Σύμφωνα με τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη, έκδοσης 1927, τόμος Ι8,  λήμμα Πάλλης[2], σελ. 939, ο Ευστάθιος Πάλλης  το 1431 μ.Χ. ήταν Κύριος του χωριού Βέλλιανη, δηλαδή της Παλιάς Βέλλιανης και ο γιος του Λάμπρος αμύνονταν με στρατιωτικό Σώμα βόρεια της Θεσπρωτίας εναντίον της εισβολής των Αλβανών και Τούρκων. Σε κάποια μάχη ο Λάμπρος, αφού τραυματίστηκε, συνθηκολόγησε με τους Τούρκους και μετοίκησε με την οικογένειά του στα Ιωάννινα.

Εκ των παραπάνω συμπεραίνεται ότι η Παλιά Βέλλιανη  υπήρχε πριν  το 1431 μ.Χ. και ότι   η ίδρυσή της  ανάγεται, άγνωστο πότε ακριβώς,  στα χρόνια που ακολούθησαν μετά το 31 π. Χ.

Χρήστος Δ. Σιώζος, Διδάκτωρ Ιατρικής :  «  Το Προδρόμι Θεσπρωτίας », Ιωάννινα 2000, σελ. 33  έ. 39 ).

« Το Προδρόμι, η Ελέα και το Κάστρο της Βέλιανης

Η πόλη Ελέα (Κάστρο της Βέλιανης) δεσπόζει στην περιοχή. Η ζωή στην Ελέα και στη γύρο περιοχή περί τον 4ον π.Χ. αιώνα είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένη με τα δυο χωριά. Το Προδρόμι, όπως και  η παλιά Βέλλιανη, είναι ο φυσικός άμεσος περίγυρος της Ελέας. Ο χώρος των δύο χωριών, Βέλιανη και Προδρόμι, είναι στα πόδια της Ελέας. Η αρχαία Βέλλιανη τοποθετείται κάπου ανάμεσα του Αϊ – Γιάννη και το Κάστρο. Οι παλιότεροι μιλούν για την παλιά Βέλιανη, ισχυριζόμενοι ότι βρισκόταν « Κάτω από το λιθάρι του Κίτση », λίγα μέτρα από το Μεγαμπέλι (σ.σ. το πρώτο ποδοσφαιρικό γήπεδο του Προδρομίου). Τα δύο πόδια ενώνονται στον Αϊ-Νικόλα, με κορμί το Κάστρο και κεφάλι το βουνό … »

 Ο πληθυσμός της Παλιάς Βέλλιανης :

α. Σύμφωνα με τους Δημήτρη Παναγιωτίδη : « Η Βέλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή  »,  Ο εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικός, Φιλολογικός Σύλλογος,  τόμος ΚΗ-ΚΘ 1899, σελ. 149., σελ. 145, τον  Ακαδημαϊκό Νικ. Βέη : Εφημερίς, « Ηχώ των Παξών », φύλλο 11, έτος 1973 και το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη, τόμος Γ΄. , λήμμα Βέλλιανη, σελ. 100, ανέρχονταν (σ. σ. πριν από τη μετοίκηση των κατοίκων της στους Παξούς) σε πεντακόσιες (500) οικογένειες,  δηλαδή σε τρεις χιλιάδες πεντακοσίους κατοίκους (3.500)

β.  Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Αραβαντινό : « Χρονογραφία της Ηπείρου 1856, επανεκδ. Ηλία Ρίζου 1969, τόμ. Β΄., σελ. 151 » το 1856 η Βέλλιανη (σ.σ. η Παλιά Βέλλιανη) αριθμούσε το 1856 δώδεκα (12) οικογένειες δηλαδή 84 κατοίκους.

Η ίδρυση της Ι. Μονής της Βέλλιανης, του Ιωάννου του Προδρόμου

Η Ιερά Μονή της Βέλλιανης, σύμφωνα με τον Ιωάννη Λαμπρίδη (1843 – 1892) γιατρό από τα Σουδενά των Ιωαννίνων με πλούσιο ιστορικό και λαογραφικό έργο,  ιδρύθηκε[3] το 738 μ. Χ. :

–  Ιωάννης Λαμπρίδης :  « Περί των εν Ηπείρω αγαθοεργημάτων », τόμος Α΄. σελ. 57

α.  Εκ του τμήματος της κυρίως Παραμυθίας

« … 3) Η της Βέλλιανης, – ης ο ευκτήριος οίκος το 738 ωκοδομήθη, υπέρ του εν Βοϊνίκω μετά της τροφής διδασκάλου γρ.1.000 από του 1874, μετατρέψασα και το εκεί μετόχιον αυτής Σχολείον.

Η μετοικεσία των Βελλιανιτών

Η μετοικεσία των Βελλιανιτών στους Παξούς, εξαιτίας των τουρκικών διώξεων, έλαβε χώρα πριν το έτος  1555 μ.Χ., σύμφωνα με τη μαρτυρία του Λεόντιου, Ιερομόναχου της Μονής της Βέλλιανης, που  σώζεται στο Συμβόλαιο του Νικ. Ορφανού, αριθμ. 3295/1855 και φυλάσσεται σήμερα στο ιστορικό αρχείο των Παξών.

Στους Παξούς οι εξόριστοι κάτοικοι της Παλιάς Βέλλιανης μετονομάστηκαν σε ανάμνηση της γενέτειράς τους σε Βελλιανίτες, ίδρυσαν το χωριό Βελλιανιτάτικα,  αναδείχθησαν και αγόρασαν το νησάκι της Παναγίας, μπροστά στο Γάιο, πάνω στο οποίο έκτισαν  Μονή με το όνομα Παναγία των Βελλιανιτών.

Το οικόσημο των Βελλιανιτών στους Παξούς και Κέρκυρα ήταν η κοκορομαχία με την κορώνα.

–  Ο Ιωάννης Δόικας (Παξοί) 

Ο Ιωάννης Δόικας  διετέλεσε προϊστάμενος του Ιστορικού Αρχείου Κέρκυρας και των Παξών και, ερευνώντας σε βάθος την Ιστορία των Παξών, συνέγραψε  πολλά βιβλία. 

Στο βιβλίο του Libro D’ oro των Παξών, έκδοσης Κατσαρού Κέρκυρας,  αναλύοντας το περιεχόμενο του υπ’ αριθμ. 3295/1855 Συμβολαίου του Νικ. Ορφανού, γράφει : 

«… Από έγγραφα που βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο Παξών, πληροφορούμαστε και τούτο σχετικά, την προέλευση ορισμένων από τους σημερινούς κατοίκους του νησιού π.χ. οι Βελλιανίτες ή Βελιανίτες, ήλθαν στο νησί περίπου το 1550 από τη Βέλλιανη της Παραμυθιάς (συμβολαιογράφος Παξών Ν. Ορφανός αριθ. 3295/1855).
Από τη νοταριακή αυτή πράξη, συνάγεται ευθέως ότι: Η φάρα των Βελιανιτών ουδέποτε διέκοψε τους δεσμούς της από τον τόπο της καταγωγής, αφού όπως αναφέρει ο ηγούμενος της Μονής Ιωάννου Προδρόμου, η φάρα είναι κυρία της Μονής και ότι επανειλημμένα εισέφερε για τη συντήρηση και ανοικοδόμηση.

Η μετοίκηση των Βελιανιτών έγινε στο τέλος του 1400 ή αρχή 1500, όταν βεβαιώνεται στην πράξη αυτή  ” Οι Προπάτορες των υποφαινομένων της γενεάς των Βελιανιτάτων προ τριακοσίων ήδη και επέκεινα ετών μετοικήσαντες από την αντίπεραν Στερεάν της Ηπείρου τουτέστι από την Βέλιανη επαρχία Παραμυθιάς εις ταύτην την νήσον…” Αν λοιπόν υπολογίσουμε περισσότερα από 300 χρόνια με χρόνο το 1855 (ημερομηνία της Πράξεως) τότε άνετα καταλήγουμε ότι η μετοίκηση έγινε τέλος 1400 ή αρχές 1500.

Η μετοίκηση έγινε, λόγω της έκρυθμης κατάστασης που ήταν στην περιοχή της Βέλιανης, αφού αναφέρεται ” ένεκα των τότε εις τα εκεί περισπασμών…“.

Οι καταστροφές της Παλιάς Βέλλιανης

Η θέση της Παλιάς Βέλλιανης, όχι μακράν του Σουλίου, και η ομώνυμη αυτής πολυκτήμονος Ιερά Μονή, συνέβαλαν ώστε οι Τούρκοι να  την καταστρέψουν πολλές φορές.

–  Επί του Βελή Πασά, δεύτερου γιου του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, κατά την πολύμηνη τελευταία πολιορκία  του  Σουλίου μέχρι την κατάληψή του (Δεκέμβριος 1803), υπέστη τέτοια καταστροφή, την οποία έξι χρόνια αργότερα μάς διέσωσε ο Άγγλος περιηγητής Ληκ :

–   Ο William Leake : « Travels in Northern Greec », London 1835, σελ. 69. 

Στις 3 Μαΐου του 1809  ο  William Leake, στο οδοιπορικό του ανά την ΄Ηπειρο, προερχόμενος από το Σούλι, μέσω Γλυκής επισκέφτηκε την Παναγία  Χάλασμα, το Παλιόκαστρο (τη σημερινή αρχαία Ελέα), και στη συνέχεια το χωριό Παλιά Βέλλιανη με τη μονή του,  του Ιωάννου του Προδρόμου.   Για την επίσκεψή του στην Παλιά Βέλλιανη, γράφει : 

«  … Το χωριό Βέλλιανη, (εννοεί την Παλιά Βέλλιανη) σήμερα ερείπια,  βρίσκεται κάτω από την Ακρόπολη, αλλά μέσα στα όρια της παλιάς πόλης (σ.σ. εννοεί την αρχαία Ελέα), όπως μαρτυρούν μερικά θεμέλια στα κατηφορικά υψώματα.

Στο μοναστήρι Άγιος Ιωάννης, από το οποίο μόνο η εκκλησία του δεν είναι καταστραμμένη, βρήκα υπολείμματα ενός κίονα από ασβεστόλιθο, του οποίου η διάμετρος ήταν τρία πόδια περίπου. Έναν άλλο παρόμοιο κίονα βρήκα επίσης μέσα στο χωριό.

Πιο κάτω από τα ερείπια μιας ερειπωμένης εκκλησίας (σ.σ. της μικρής βυζαντινής εκκλησίας) είναι μερικά άλλα λίθινα θραύσματα ελληνικής αρχιτεκτονικής με ένα καταστραμμένο κεφάλι βοδιού και άλλα λίθινα εντυπωσιακά στολίδια, τα οποία δεν ήταν πολύ παλιά. Αυτά είναι τα μοναδικά υπολείμματα της γλυπτικής … »

– Το 1831 όταν ο  Ιμίν Πασάς των Ιωαννίνων για να τιμωρήσει τους Παραμυθιώτες, επειδή στους πολέμους του Αλή Πασά με το Σουλτάνο είχαν ταχθεί με το μέρος του πρώτου, επιτέθηκε, μέσω των Σουλιωτικών ορέων, εναντίον της  Παραμυθιάς[4].  Και, μετά από δύο μήνες πολιορκία, αφού την κατάστρεψε,  εξόρισε τους αρχηγούς της και δήμευσε όλη την περιουσία τους.

Κατά τη διάρκεια της δίμηνης αυτής πολιορκίας το χωριό Παλιά Βέλλιανη, ευρισκόμενο πλησίον του δρόμου που ένωνε τότε την Παραμυθιά με το Σούλι, δέχτηκε τη μανία των Στρατευμάτων του Ιμίν Πασά.

–  Το 1854, μετά την αποτυχημένη Ηπειρωτική Επανάσταση εναντίον των Τούρκων, οι Τούρκοι κατέστρεψαν δια πυρός και σιδήρου όσα χωριά και μοναστήρια συμμετείχαν σ’ αυτήν. Ανάμεσα στα χωριά αυτά ήταν και η Παλιά Βέλλιανη με την  ομώνυμη Μονή της, τη Μονή της Βέλλιανης.  

Αποτέλεσμα της βαρβαρότητας των Τούρκων κατά την εποχή αυτή ήταν  να πυρποληθεί και λεηλατηθεί όλος ο ζωικός και γεωργικός πλούτος της Μονής της Βέλλιανης.

Για την εν λόγω καταστροφή της Μονής της Βέλλιανης σώθηκαν δύο ενθυμίσεις του ιερομόναχου αυτής Λεόντιου :

α.  «  Και το παρόν βιβλίον υπάρχει Λεοντίου Ιερομονάχου και ηγουμένου της ιεράς Μονής Προδρόμου Βέλιανης και από την ανωμαλίαν … εις 1854 εχαλάσαν το ιερόν μοναστήριον, το έκαψαν και επήραν το βιον από γιδοπρόβατα 936 : μεγάλα, εξ ων κατζίκια και αρνιά, γελάδες 83 βώδια καματερά 15, τούρμα φοράδες 50, χώρια, γεννήματα, λάδια, ασήμια και άλλο βανταλήκι και ήλθα και κάθομαι εις βοϊνίκιον εις το μετόχιον.

1866.Ιαν.12  ηγούμενος Λεόντιος ».

   ( Πηγή : μελέτη του Δημ. Παναγιωτίδη (βλ. π. π.), σελ. 148 ε.149)

   (Η εν λόγω ενθύμιση υπήρχε στο εξώφυλλο Πηδαλίου της Μονής)

β.  «  ης τους 1854 μαρτιου 9 εχαλασαμεν οταν εχαλασα μονο τα βηβληα επηρα και οχι ολα ομως περισσοτερα πατερικα και το αγιον λήψανον και τα δισκοπότηρα και οχι αλο τιποτες εφίγαμαν και πηραμαν τα βουνά. Επηραν τη μητερα μου σκλαβα και αλλες … και την ευγαλαμαν θέλησ’ ο Θεος δια β.υ.θιαν εδοσαμαν και γροσια και επηγα εις την οζδήνα οπου έχω και εκι την Παναγιαν της Μιχλας… όπου εδοσε μεσα μας Ιλεος  ο Θεός εμηναμαν εος τους 1857 ηλθα εις οζδηνα και έκαμα το μετοχι και αρχισα εις την εκκλησια ….

                      ηγουμενος λεοντιος ιερομοναχος περικαλω οσι

               αδελφι ….

και αρας ης χωριανους να δοσετε την αδελφικη      συγχορεση »

( Πηγή : Σπύρου Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980, σελ. 215 υποσημείωση 3)

Ο θρησκευτικός τουρισμός

Η Παλιά Βέλλιανη αναφερόταν τόσο σε ξένα και ελληνικά βιβλία, όσο και σε χάρτες, επειδή ήκμαζε εντός αυτής η ομώνυμη Μονή του Ιωάννου του Προδρόμου. ΄Ετσι, κυρίως κατά τον 19^ον αιώνα την επισκέφτηκαν πολλοί ΄Ελληνες και ξένοι περιηγητές, ορισμένοι μάλιστα από τους δεύτερους να συμπεριλάβουν τις εντυπώσεις της επίσκεψής τους στα συγγράμματά τους.  .

–  Δημητρίου Παναγιωτίδη (π. π. σελ. 149, στ. β΄. και 150, στ. α΄.)

« …εις ην (σ. σ. εννοεί τη Μονή της Βέλλιανης) πολλάκις το θέρος μεταβαίνουσιν, όπως παραθερίσωσιν οικογένειαι εκ Παραμυθίας, αναπνέουσαι την καθαράν ατμόσφαιρα του υψηλού τούτου μέρους παρά τα σημαντικά Πελασγικά τείχη και εν μέσω δένδρων εκ κέδρων και πίτυος  και πίνουσαι το διαυγές και κατάψυχρον ύδωρ της Κερασιάς ιδίως, όπερ αναβλύζει εν μέσω λίθων και χαλίκων, εξ ων σκέπεται το έδαφος όλον. Αξία δε σημειώσεως εστιν η πληθύς αύτη των λίθων , η εκ του όρους καταρρεύσασα, τις οιδε πότε, εκ δεινού σεισμού καταστρεπτικού επισυμβάντος εις τα μέρη ταύτα,  και ως άλλα τινά του τμήματος Παραμυθίας, ως εις Πλακωτήν περί το Γρουομπάνι, ένθα οι σωροί των τοιούτων λίθων εν μέσω των καταστραφεισών υπ’ αυτών οικιών εναργώς εις μεγάλας μόνον σεισμικάς δονίσεις δύνανται ν’ αποδοθώσιν.

Υπό τοιαύτην σωρείαν λίθων εν τη Μονή της Βέλιανης, πριν η έτι φθάσει τις ακριβώς εις αυτήν, φέρεται εκ παραδόσεως ότι υπάρχει μικρή λίμνη κατακεχωσμένη, ης τα ρέοντα ύδατα ήδη υπογείως, και κατά τον Αχέροντα ποταμόν παρά το Γλυκύ, κατά την ιδίαν δημώδη παράδοσιν, εκβάλλοντα, ηδύναντο διοχετευόμενα ολόκληρον την κάτωθι πεδιάδα ν’ αρδεύσωσι, μεταβάλλονται αυτήν από αυχμηράς εις παράδεισον…  »

 Τοπωνύμια[5] της Παλιάς Βέλλιανης με ονόματα ηρώων του Σουλίου

Ο Γεώργιος Δημητρίου (Μάνθος),  Προδρόμι (επιστολές του με ημερομηνία 21.04 και 06.05.1998) :

«…Παλιά ζούσαν εδώ πολλοί άνθρωποι (εννοεί την Παλιά Βέλλιανη), υπήρχε ζωή. Τη ζωή αυτή μαρτυρούν και τα πολλά  τοπωνύμια, που ακόμα σώζονται  : η τοποθεσία, οι τέσσερις ελιές του Μπέη, φανερώνει ότι ο Μπέης, επειδή δεν είχε δωρίσει τις τέσσερις ελιές του στο Μοναστήρι του Ιωάννου του Προδρόμου (της Βέλλιανης), φέρουν ακόμα το όνομά του. Το Μέγα Αμπέλι (σ.σ. το πρώτο ποδοσφαιρικό γήπεδο του Προδομιού), η Παλιόστανη,  στου Πρέντζια. Ο Πρέντζιας δολοφονήθηκε από τους Τούρκους περίπου το 1586. Τα Πεζούλια, που καλλιεργούσαν αμπέλια. Το Λιθάρι του Κίτσιου (σ. Βασ.Γ. Δημητρίου: πιο κάτω από το Μοναστήρι), οφείλει την ονομασία του στον Κίτσιο Τζαβέλα, τον Οπλαρχηγό του Σουλίου.  Ο Κίτσιος Τζαβέλας κατά την εποχή των πολέμων του Σουλίου με τον Αλή Πασά, (1790-1803) έλεγχε τα πάντα στην περιοχή μας. Από το βουνό κατέβαινε τα βράδια στην Παλιά Βέλλιανη και το Προδρόμι, έπαιρνε τρόφιμα και λημέριαζε στο Λιθάρι αυτό. ΄Υστερα από τη Σκαλοπούλα  ανέβαινε ψηλά στο Κιόνι του Τζαβέλα (σ. Βασ.Γ. Δημητρίου :σύνορο Προδρομιού – Ζερβοχωριού,  κοντά στη σκήτη της Αγίας Παρασκευής) και από κει, μέσω της Πισσαριάς και της Γράβας του Κιτσάκη, κατέβαινε στο χωριό Τσαγγάρι και στη συνέχεια  πήγαινε στο Σούλι. Κάτω από το Λιθάρι του Κίτσιου υπήρχαν τα σπίτια της Παλιάς Βέλλιανης, από τα οποία εγώ είχα μετρήσει κάπου πενήντα (50)…. »

Η ίδρυση της  ΄Ανω Βέλλιανης

Το 1860 οι ολίγοι εναπομείναντες κάτοικοι της Παλιάς Βέλλιανης, δώδεκα περίπου οικογένειες,  μετακινήθηκαν βορειοδυτικά της, κάτω από το προβούνι της αρχαίας Ελέας, όπου  πλησίον της εκεί βενετσιάνικης βρύσης (;) ίδρυσαν  το καινούριο τους χωριό με το όνομα Βέλλιανη, το οποίο σε  διάκριση της Κάτω Βέλλιανης ονομάζουμε ΄Ανω Βέλλιανη.

Εδώ οι Βελλιανίτες  σε περίοπτη θέση έκτισαν την εκκλησία του Αγίου Νικολάου και πάνω από το  ανώφλι της κεντρικής θύρας του εντοίχισαν πλάκα  με την  επιγραφή  1861.

Επίσης πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου έκτισαν το 1910 και το Δημοτικό τους Σχολείο με μία αίθουσα διδασκαλίας και ένα μικρό δωμάτιο για τη διαμονή του εκάστοτε δασκάλου. 

–  Δημητρίου Παναγιωτίδη (βλ. π. π. σελ. 145, στ. α΄. και  α΄. )

«  Μιαν και ημίσειαν ώραν μακράν της Παραμυθίας προς Α κείται [6]επί κλιτύος του Κορύλλου όρους το χωρίδιον Βέλιανη, όπερ σύγκειται εξ είκοσι περίπου οικογενειών και γεώμορόν εστι αγάδων εκ Παραμυθίας. Αι οικία μικραί και άθλιαι, μόλις καθίστανται ανεκταί τοις κατοίκοις δια των περικυκλούντων αυτάς κήπων μετά των οπωροφόρων δέντρων, εάν δε προσελκύωσι τους περιηγητάς και γίγνηται περί αυτών λόγος,  τούτο κατορθούσι δια των αρχαιοτήτων, αίτινες κείνται αυτόσε, και δια της ιεράς Μονής της τιμωμένης επ’ ονόματι Ιωάννου του Προδρόμου.

Και εντός μεν αυτού του χωρίου, ουδέν αρχαιολογικόν αντικείμενον να σημειώσομεν έχομεν, πλην της παλαιάς κρήνης (Βενετικής;) της κειμένης εν τη κορυφή και εν μέσω λίθων ογκωδών και άλλων καταπεσόντων εκ του πελασγικού φρουρίου, ως και του αρχαίου τάφου του εις τους πόδας του. Αλλ’ εν τη φορά της κλιτύος προς την πεδιάδα διακρίνονται, ως συνέχεια, ερείπια οικήσεως αρχαίας ουκ ολίγα,  ως και κατά μέρη λιθόστρωτος οδός ανερχομένη προς το φρούριον, άτινα, αν ουχί τι έτερον, επιβεβαιούσι τουλάχιστον την κοινήν παράδοσιν ότι το χωρίον άλλοτε συνέκειτο εκ πεντακοσίων περίπου οικιών… ».

–  Ο Hammond Nik.,  « Ήπειρος », έκδ. Ηπειρωτικής Βιβλιοθήκης, Αθήνα 1971, τόμος Α΄. , σελ. 82 – 83 :

… «  Το χωριό Βέλλιανη (σ. σ. εννοεί την ΄Ανω Βέλλιανη) είναι δυόμισι ώρες δρόμο προς τα βόρεια της Δραγουμής (Ζερβοχώρι). Είναι ένα μικρό και διασκορπισμένο χωριό, κουρνιασμένο σε ψηλές ράχες ασβεστόλιθου και κροκαλοπαγούς πετρώματος, που πέφτει απότομα μέσα στην πεδιάδα ».

Η ΄Ανω Βέλλιανη στα χρόνια της Κατοχής

Η  ΄Ανω Βέλλιανη στα χρόνια της τριπλής  Κατοχής 1941-1944 πυρπολήθηκε και οι κάτοικοί της αναγκάστηκαν για επτά (7) μήνες να ζήσουν στις γράβες (σπηλιές) του Κορύλα και σε ορεινά χωριά του Σουλίου.

Στις 2 Οκτωβρίου 1941 οι Ιταλοτσάμηδες συνέλαβαν τον πρόεδρο της  ΄Ανω Βέλλιανης Ευάγγελο Βασιλείου Παπαφώτη (Βαγγελη – Παπαφώτη[7] ) με την κατηγορία ότι δεν παραδίδει τους αντάρτες συγχωριανούς του. Στη συνέχεια, αφού για πολλές ώρες τον ανάκριναν και τον έδερvαν εντός του Δημοτικού της  Σχολείου, ματωμένο  και ημίγυμνο τον έδεσαν επί του εκεί ευρισκόμενου τηλεφωνικού στύλου, όπου παράμεινε   καθ’ όλη την  ημέρα χωρίς , παρά τα βασανιστήρια, να ανοίξει το στόμα του.  

Στα μέσα του Απρίλη του 1942 Ιταλοί και Τσάμηδες συνέλαβαν τον Νικόλα Κούρτη του Σπυρίδωνα στη τοποθεσία Γαλατσίδα του Κορύλα με την κατηγορία ότι ήταν αντάρτης και, αφού τον έδειραν αγρίως, τον μετέφεραν στην Παραμυθιά, όπου τον έκλεισαν στα υπόγεια του εκεί   νεόκτιστου Δημοτικού Σχολείου (Βούλγαρη).  Στην συνέχεια, αφού τον εξόρισαν στο Μεσολόγγι, μετά την πάροδο έξι μηνών, απηλλάγη από το εκεί ιταλικό στρατοδικείο.

( Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. : Μάριου Αναστασίου Μπίκα : « Στ’ απόσκια του Κορύλα », Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 53 έ.59)

Στις  12 Σεπτεμβρίου 1943 (Κυριακή) σε πλαγιά του Κορύλα,  Γερμανοτσάμηδες συνέλαβαν τους Βελλιανίτες : Κωνσταντίνο Θεοδ. Μπίκα, Νικόλαο Σπυρ. Κούρτη, Κωνσταντίνο Δημ. Κούρτη, Αθανάσιο Δημ. Παπαφώτη, Βασίλειο Παν. Μπίκα και Βασίλη Ντάγκα (Παπακώστα).  Εξ αυτών, οι τέσσερις πρώτοι, αφού μεταφέρθηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου στο στρατιωτικό στρατόπεδο STALAG 7A του Moosburg (Βαυαρία), επέστρεψαν στη γενέτειρά τους  το Σεπτέμβριο του 1945. Οι υπόλοιποι δύο, λόγω γήρατος και ασθενείας,  αφέθησαν στα Γιάννινα ελεύθεροι.

( Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. : ( Μάριου Αναστασίου Μπίκα : « Η Βέλλιανη και η αρχαία Ελέα « Θεσσαλονίκη 1997, σελ.198 έ. 241)

Η μάχη στο Κάστρο της Βέλλιανης

Στις 07 Νοεμβρίου 1943 διεξήχθη μεγάλη μάχη στο Κάστρο της Βέλλιανης. Οι κάτοικοι των χωριών Προδρομίου,  Βέλλιανης και  Καρυωτίου ως μια γροθιά αντιστάθηκαν στην οργανωμένη επίθεση των Γερμανοτσάμηδων, η οποία είχε σκοπό να εξοντώσει την αντίσταση των Ελλήνων ανταρτών.  

Φονευθέντες  ΄Έλληνες

Από τους μάχιμους  :  Γιαννης Σπ. Κούρτης (Βέλλιανη),  Σπύρος Ευαγγέλου Τσίτσος (Προδρόμι) και  Σταύρος Αναστασίου Σταύρου (Καρυώτι). 

Από τους μη μάχιμους   : Σιμόπουλος Κων. του Σπυρίδωνα (Προδρόμι) και Παπαδοπούλου Μαρία του Χρήστου  (Προδρόμι)

Τραυματίες :  Φάτσιος Σωτήριος του Νικολάου (Καρυώτι), Παπαφώτης Ιωάννης του Αθανασίου (Βέλλιανη), Σιώζος Ευάγγελος του Σωτηρίου (Προδρόμι), Παπαδόπουλος Ευάγγελος του Χρήστου (Προδρόμι), Γεωργίου Γεώργιος του Σταύρου (Προδρόμι), Η μητέρα του Στέργιο Γράπη  (Προδρόμι), ΄Ελυμπος Βασίλειος του Ευαγγέλου (Φροσύνη) και ο Μπάμπας Αδάμ του Αναστασίου (Μανδρότοπος)

–  Ιωάν. Αρχιμανδρίτης  :  «  Τσάμηδες … »,  εκδ. Γεωργιάδης,  1951, σελ 171

«  ΒΕΛΛΙΑΝΗ

07.11.1943.  Ιωάννης Σ. Κούρτης, ετών 30. Εφονεύθη υπό των Τουρκοτσάμηδων και των Ναζί, ενώ ο αδελφός τους Νικόλας απήχθη όμηρος εις Γερμανία.

Από Παραμυθιάς μέχρι Ζερβοχωρίου 48 πεδινά πυροβόλα γερμανικά βάλλουν καταιγιστικώς κατά του Κάστρου και της Ι. Μονής Βέλλιανης, όπου υπήρχον 50 αντάρται, 1500 βολάς. Ακολούθως εξορμούν οι Γερμανοί κατά των ανωτέρω στόχων, αλλά αποτυγχάνουν και εξαναγκάζονται εις υποχώρησιν, αφού έχασαν και 7 άνδρας, είχον δε και πολλούς τραυματίες. Κατά την υποχώρησιν επυρπόλησαν και τας υπολοίπους οικίας του χωριού, το Δημοτικό Σχολείο ως και το χωριό Προδρόμι και διήρπασαν 15 βοοειδή και 150 αιγοπρόβατα »

–   Νικολάου Ζιάγκα : « Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση 1940 0 1945 «», Αθήνα 1980, τόμος Γ΄., σελ. 311 κ. 312

« Μάχη στο Κάστρο της Βέλλιανης

« … Είναι πολύ διδακτικό στο σημείο αυτό η μάχη στη Βέλλιανη μ’ ενωμένους τους χωρικούς και τους αντάρτες. Θα σημειώσω ότι η μάχη καταχωρήθηκε σα μάχη Βέλλιανης και το χωριό στη μανία του μεταβαρκιαζιανού κράτους να ελληνικοποιήσει ακόμα και τα ελληνικά ονόματα, έχει γίνει Χρυσαυγή.

7 Νοέμβρη 1944 …

Για να καταλάβουμε το είδος αυτής της μάχης δίνουμε τους μαχητές και τη δύναμη πυρός που είχαν

Ομάδα ΕΔΕΣ :  Θωμάς Μπίκας, ομαδάρχης, Θαν. Μάρκ. Αθανασίου, Βαγ. Ν. Νικολάου, Γ. Φ. Ντάγκας, Σωτ. Χρ. Φιλίππου, Ιω. Σπ. Κούρτης, Ν. Βαγ. Παπαφώτης, Σωτ. Χρ. Μπίκας, Μιχ. Χρ. Ντάγκας, Βαγ. Γ. Τσώνης, Σωτ. Γ. Φάτσιος, Γιάν. Θαν. Παπαφώτης, αντάρτες.

Ομάδα ΕΛΑΣ : Σπ. Ευαγ. Τσίτσος, ομαδάρχης, Χρ. Γρ. Τσίτσος, Σ. Β. Ντάγκας, Παύλος Χρ. Φιλίππου, Χρ. Δημ. Πέτσιος, Στέλ. Σωτ. Φιλίππου, αντάρτες.  Κ. Λάμπρου Παπαδόπουλος, Σωτήρ. Δ. Μίνης, Ιω. Χρ. Παπαδόπουλος, Γ. Ν. Μούκας, και άλλοι πατριώτες απ’ τα χωριά, εθελοντές.

Δύναμη πυρός ένα βαρύ πολυβόλο, 2 οπλοπολυβόλα. Το πολυβόλο ήταν στη θέση « αρυάδια » με χειριστές τους Στ. Δ. Βασιλείου (σ.σ Σταύρο Δήμο) και Β. Τσίτσο (σ.σ. Τσίλη Τσίτσο)…»

Η Κάτω Βέλλιανη  (η σημερινή Χρυσαυγή)

Μετά το 1920 οι κάτοικοι της ΄Ανω Βέλλιανης άρχισαν ναμετακινούνται νότια αυτής προς την πεδιάδα,  κτίζοντας παράπλευρα του λάκκου της Γαλατσίδας τα σπίτια τους. ΄Ετσι, με την πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκε  το νέο όμορφο χωριό, η Κάτω Βέλλιανη. 

Το 1950  οι Βελλιανίτες  εγκαινίασαν το Δημοτικό τους Σχολείο σε οικόπεδο που δώρισαν στο κέντρο του χωριού οι αδελφοί Παπαφωταίοι, Ευάγγελος, Κωνσταντίνος, Φώτιος και Χαράλαμπος.

Το 1955 ο Κωνσταντίνος Βασιλείου Παπαφώτης δώρισε στην κοινότητα Βέλλιανης έκταση επί της Βορειοανατολικής πρόσοψης του οικοπέδου του,  επί της οποίας κτίστηκε το Κοινοτικό της Γραφείο.

Την 1η Γενάρη 1959, χωρίς καμία ενημέρωση, η κοινότητα Βέλλιανη του Νομού Θεσπρωτίας  μετονομάστηκε σε Χρυσαυγή. (βλ. π. π.)

Το 1968 οι Βελλιανίτες θεμελίωσαν την εκκλησία τους, που τιμάται στη μνήμη του Αγίου Νικολάου, σε παρακείμενο με το Δημοτικό σχολείο οικόπεδο, που αντάλλαξε ο Βασίλειος Ιωάννου Μπίκας με ευρισκόμενο στον κάμπο αγρό του εκκλησιαστικού κλήρου.

Σήμερα στην Κάτω Βέλλιανη λειτουργεί  ένα εστιατόριο (ψησταριά) και ο ξενώνας Ελεατάν.

                                          Μάριος Αναστασίου Μπίκας

Βιβλιογραφία

– William Leake (1777-1860), Travels in Northem Grecce », London 1835, τόμος IV

–   Παναγιώτης Αραβαντινός (1811-1870) :

α.  « Χρονολογία της Ηπείρου », επανέκδοση Ηλ. Ρίζου, 1969, τόμ.Β΄

β. « Περιγραφή της Ηπείρου », έκδ. Ετ. Ηπ. Μελετών, 1884, μέρος Γ΄.,   

–  Ιωάννη Λαμπρίδη (1843-1892),«  Περί των εν Ηπείρω Αγαθοεργημάτων (τόμος Α, σελ.57), Αθήνα 1880.

–  Δημήτριου Α΄.  Παναγιωτίδη (1855-1910).  Η Βέλιανη, τα Πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή.  Περιοδικό : Ο εν Κωνσταντινοπόλει Ελληνικός, Φιλολογικός Σύλλογος,  τόμος ΚΗ-ΚΘ

–  Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη, έκδοσης 1927

Νικόλαου Ζιάγκου : « Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση 1940 0 1945 «», Αθήνα 1980, τόμος Γ΄.

Σπύρου Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980

Βασ. Κραψίτη : « Ιστορία της Παραμυθιάς », Αθήνα 1991

Μάριου Αναστασίου Μπίκα : « Η Βέλλιανη και η αρχαία Ελέα « Θεσσαλονίκη 1997

Μάριου Αναστασίου Μπίκα : « Στ’ απόσκια του Κορύλα », Θεσσαλονίκη 1999.

Χρήστο Δ. Σιώζος, Διδάκτωρ Ιατρικής :  «  Το Προδρόμι Θεσπρωτίας », Ιωάννινα 2000

[1] . Το τοπωνύμιο Βέλλιανη απαντάται σε βιβλία, εφημερίδες και διαδίκτυο με ένα ή δύο λάμδα. Η επίσημη όμως γραφή του, σύμφωνα με το Υπουργείο Εσωτερικών, Τμήμα Αυτοδιοίκησης, είναι με δύο ( Βέλλιανη )

[2] . Για πρώτη φορά αναφέρεται το όνομα της Βέλλιανης.

[3].  Η άποψη του Δημήτρη Παναγιωτίδη (βλ.π.π.), ότι η Μονή της Βέλιανης ιδρύθηκε το 1630 μ. Χ., αν και  στηρίζεται στην επιγραφή της μαρμάρινης πλάκας που σώζεται έμπροσθεν της ωραίας Πύλης του σημερινού Καθολικού, δεν είναι ορθή.  Και δεν είναι ορθή, διότι η ημερομηνία της εν λόγω πλάκας μαρτυρεί το ανακαινίσιμο του πρώτου Καθολικού της Μονής.  Και στη δεκαετία του 1830 όπου κτίστηκε το καινούριο της Καθολικό  μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση.   Εκτός τούτου, στο ιστορικό Αρχείο των Παξών φυλάσσεται το Συμβόλαιο του Συμβολαιογράφου Νικ. Ορφανού αριθμ. 3295/1855, υπογεγραμμένο από Βελλιανίτες της γενιάς των Βελλιανιτών και τον  Ιερομόναχο Λεόντιο της Μονής της Βέλλιανης.  Στο συμβόλαιο αυτό αναγράφεται η μαρτυρία του  Λεόντιου  ότι προπάτορές του ήλθαν στους Παξούς προ τριακοσίων ήδη και επέκεινα ετών, δηλαδή πριν το 1555 μ.Χ. (1855 – 300) Τούτο φανερώνει ότι την εποχή αυτή η εν λόγω Μονή υπήρχε, καθότι στο χωριό Βέλλιανη εντός ή πλησίον αυτού δεν υφίστατο άλλη εκκλησία ή Μονή. 

[4] . Βασ. Κραψίτη : « Ιστορία της Παραμυθιάς », Αθήνα 1991, σελ. 245  κ. 246

[5]. Χρήστος Δ. Σιώζος, Διδάκτωρ Ιατρικής :  «  Το Προδρόμι Θεσπρωτίας », Ιωάννινα 2000, σελ. 119 έ.121)

[6] . Εννοεί τις αρχαιότητες που υπάρχουν κάτωθεν ή περί του   σημερινού νεκροταφιακού ναού της Κάτω Βέλλιανης Αγίου Γεωργίου. Ο εν λόγω ναός είναι κτισμένος με ανάγλυφες πέτρες και ανώφλια που οι κτίστες  του αφαίρεσαν από το ευρισκόμενο εδώ ειδωλολατρικό ιερό .

[7] . Ο Ευάγγελος Βασιλείου Παπαφώτης την εποχή αυτή κατοικούσε στην Κάτω Βέλλιανη, συνοικισμός των Παπαφωταίων, όπου διέμενε, περίπου από το 1920.