Ο Άγιος Γεώργιος της Βέλλιανης

Άρθρο του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

 Ο Άγιος Γεώργιος της Βέλλιανης

Ο  Άγιος Γεώργιος της  Βέλλιανης βρίσκεται νοτιοανατολικά της Κάτω Βέλλιανης και εκτός  οικισμού.

Ανακαινίστηκε  τα έτη 1927 και  το 1948 με επέκταση προς τα δυτικά.  Επίσης το 2009 επί εφημερίας Παπανικόλα (Πέτσιου) κατασκευάστηκε ο Πρόναος.

Το 1948 ήταν η μόνη και πλησίον του χωριού εκκλησία.  Για το λόγο αυτόν χρησιμοποιήθηκε ως ενοριακός και νεκροταφιακός ναός. Ο πρώτος νεκρός που ενταφιάστηκε στον ΄Αγιο Γεώργιο ήταν ο Παπασπύρος – Παπαφώτης  (1942)

Από το 1948 ως το 1950   λειτούργησε και  ως δημοτικό σχολείο.  Μετά δε την ανέγερση του  Αγίου Νικόλα της Κ. Βέλλιανης,  παράμεινε μόνο νεκροταφιακός Ναός.

Η κτίση του  Αγίου Γεωργίου

Πότε κτίστηκε ο  Άγιος – Γεώργιος κανείς από τους γεροντότερους Βελ-λιανίτες δεν  ενθυμείται. Οι παρακάτω όμως μαρτυρίες μάς βοηθάν να προσεγγίσουμε το έτος της πρώτης κτίσης του, αναγόμενης στην πρώτη δεκαετία του 1900.

Προφορικές μαρτυρίες

–     Ναστάση Θεοδώρου  Μπίκα (γεννημένος το 1904):

«  Εκεί που είναι σήμερα ο  ΄Αγιος Γεώργιος, υπήρχε πάντα  ένα μικρό εκκλησάκι, το οποίο μεγεθύναμε προς τα δυτικά το 1927 »

–      Θωμά Χρήστου Μπίκα  (γεννημένος το 1916):

«  Τον  ΄Αγιο – Γεώργιο έκτισαν Βελλιανίτες ζευγίτες μέσα σε μια νύχτα, επειδή την ημέρα οι Τούρκοι δεν τους άφηναν ».

Γραπτές μαρτυρίες  :

–    Δ. Α. Παναγιωτίδου :  « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή », Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, της 13^ης  Δεκεμβρίου 1899,  σελ 145  )

«…  αλλά, στην πλαγιά με κατεύθυνση προς την πεδιάδα δια-κρίνονται σα συνέχεια (εννοεί την Ακρόπολη της αρχαίας Ελέας)  πολλά ερείπια αρχαίου οικισμού ». (μεταγλώττιση). 

Σχολιάζοντας τις παραπάνω  μαρτυρίες εξάγονται τα εξής συμπεράσματα :

Το 1899 όταν ο Παναγιωτίδης Δημήτριος ανέγνωσε στην Κωννσταντι-νούπολη τη μελέτη « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή »,  ο ΄Αγιος Γεώργιος της Βέλλιανης  δεν ήταν κτισμένος. Διότι, αν ήταν, θα τον ανάφερε, όπως ανάφερε και στην ίδια μελέτη τον Άγιο Νικόλαο της Πάνω Βέλλιανης.  Από τη μη αναφορά  αυτή συμπεραίνεται ότι ο  Άγιος  Γεώργιος κτίστηκε στην πρώτη δεκαετία του 1900.  Αν είχε κτιστεί αργότερα, δηλαδή μετά το 1910,  ο Ναστάσης Μπίκας, που γεννήθηκε το έτος 1904, θα το θυμόταν.

Ο χώρος εντός του οποίου κτίστηκε ο ΄Αγιος Γεώργιος

 Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παναγιωτίδη Δημ., αλλά και των παρακάτω άλλων μαρτυριών, ο ΄Αγιος Γεώργιος είναι κτισμένος πάνω σε αρχαία ερείπια προχριστιανικού ναού, πλησίον του οποίου υπήρχε οικισμός. Ο  ναός αυτός,  ήταν αφιερωμένος σε κάποια θεότητα του Κάτω Κόσμου. Τούτο  εικάζεται από το γεγονός ότι πλησίον αυτού εκτείνονταν τα Ηλύσια Παιδεία με τον ποταμό των θρήνων και των δακρύων, τον Κοκυτό.  Κτίστηκε την εποχή της αρχαίας Ελέας 350 π. Χ. και καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 167 π. Χ.

Από τις λαξεμένες πέτρες του καταστραφέντος πρωτοχριστιανικού  ναού, άλλες   χρησιμοποιήθηκαν  για το κτίσιμό του Αγίου Γεωργίου και άλλες καταπλακώθηκαν από τα χώματα ανοικοδόμησης αυτού.

Τα κατώφλια,  οι επιγραφές  και οι ανάγλυφες παραστάσεις

 Εντός του χώρου που κτίστηκε ο ΄Αγιος Γεώργιος έχουν βρεθεί δύο (2) λίθινα κατώφλια,  μία (1)  επιγραφή και ανάγλυφες παραστάσεις. Δύο δε από τις παραστάσεις αυτές απεικονίζουν ζυγό (;) και ιστιοφόρο πλοίο (;)  και σήμερα είναι εμφανείς σε λαξεμένες ορθογώνιες πέτρες, εντοιχισμένες στην πρόσοψη του Κυρίως ναού.

 Μαρτυρίες

–   N. G. L. Hammond : « ΄Ηπειρος », εκδ. Ηπειρωτική βιβλιοθήκη 1971, τόμος Α΄., σελ. 83 )

                        «  … Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, δυτικά της τοποθεσίας (εν. της αρχαίας Ελέας), είναι κτισμένη πάνω σ’ αρχαία θεμέλια. Πάνω από τη θύρα υπάρχει ένας καλοκομμένος ασβεστολιθικός ογκόλιθος 1,50 Χ 0,40 Χ0,30 μ. με εγκοπή για σφικτήρες. Η επιγραφή[1] αριθμ. 23 είναι στο σπίτι του κ. Παπαϊωάννου[2], κοντά στην εκκλησία »

Ο « καλοκομμένος ασβεστολιθικός ογκόλιθος ( σ.σ. το κατώφλι) » που ήταν εντοιχισμένος πάνω από την κεντρική θύρα του Αγ. Γεωργίου,  καταστράφηκε  μερικώς το 1941 από ιταλικό βλήμα. Το 1948 με την ανακαίνιση της εκκλησίας  και την προς τα δυτικά μεγέθυνσή  της, τοποθετήθηκε από τους κτίστες Ναστάση και Σωτήρη Μπίκα δεξιά και εξωτερικά της κεντρικής πόρτας και  χρησιμοποιήθηκε για κάθισμα των πιστών.  Πάνω δε στον ογκόλιθο αυτόν, σύμφωνα με διασταυρωμένες πλη-ροφορίες Βελλιανιτών, είναι χαραγμένες οι λέξεις:

                                      ΓΙΑΝΝΟΚΟΤΟΣ

                                     ΜΑΡΚΟΚΟΤΟΣ

 Μαρτυρία : 

Ιωάνννη Βασιλείου Μπίκα  :

“Πάνω από την πόρτα του Αϊ Γιώργη υπήρχε μια  μεγάλη  πέτρα, την οποία κατά την Κατοχή έσπασε ιταλικό βλήμα. Το 1948 όταν μεγέθυναν την εκκλησία, κατέβασαν την πέτρα αυτή και από την έξω πλευρά της διάβασα τις λέξεις ΓΙΑΝΝΟΚΟΤΟΣ, ΜΑΡΚΟΚΟΤΟΣ,  οι οποίες  ήταν γραμμένες με κεφαλαία γράμματα”.

 Πότε και για ποιο σκοπό γράφτηκαν οι λέξεις αυτές, είναι σήμερα άγνωστο.
Η ανεύρεση του δεύτερου κατωφλίου

 Το 1952, νότια του Ναού του Αγίου Γεωργίου και συνέχεια της πρόσοψης αυτού, ο εφημέριος της Βέλλιανης αείπνηστος Παπαχρήστος – Φιλίππου έκτισε ένα μικρό χώρο (χαγιάτι),  για τις εκκλησιαστικές ανάγκες της εποχής.  Κατά τη διάνοιξη των θεμελίων του, οι κτίστες της Βέλλιανης (Ναστάσης και  Σωτήρης Μπίκας) έφεραν στο φως λίθινο κατώφλι.  Το κατώφλι αυτό μικρότερο σε μήκος από το  προηγούμενο,   σήμερα βρίσκεται αριστερά (;) της κεντρικής θύρας  και  χρησιμοποιήθηκε για κάθισμα των πιστών.

Η ανεύρεση του εν λόγω κατωφλίου ενισχύει την άποψη ότι ο  Άγιος Γεώργιος είναι κτισμένος εντός  του προχριστιανικού ναού.

Γραπτές μαρτυρίες

–  Σωτήρη Δάκαρη :    « Θεσπρωτία », 1972, σελ. 244, σημ. 365 :

 « …  Στη βορειοδυτική γωνία του μικρού ναού  του Αγίου Γεωργίου, δυτικά του κάστρου, είναι χτισμένα δυο μεγάλα αρχαία λιθάρια δουλεμένα το ένα με αυλάκι για τοποθέτηση συνδέσμου Ι. Στη δεξιά παραστάδα της δυτικής εισόδου είναι εντοιχισμένες μια πλάκα αντεστραμμένη με ανάγλυφο βουκράνιο από τα κέρατα του οποίου κρέμονται ταινίες (θύσανοι) όπως και μια επίστεψη βάθρου με κυμάτιο, πλάτους 0,57 μ. Εκεί κοντά βρίσκεται και ένα αρχαίο λίθινο κατώφλι[3], διαστάσεων  1,27 Χ 0,38 Χ 0,20 μ. »

 –    Σπύρου Μουσελίμη :  « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας  », Γιάννινα 1980,  σελ. 45 ) :

«  Μεγάλες πέτρες προερχόμενες από αρχαίους τάφους, με ανάγλυφες νεκρικές παραστάσεις, είναι εντοιχισμένες στο παρεκκλήσι  « ΄Αγιος Γεώργιος ». Στη νότια πλευρά τούτου υπάρχει υπόγεια θύρα[4] παλιότερου ναού ». 

 Ο  Άγιος Γεώργιος παλιότερα

 Στον  Άγιο Γεώργιο ο παπάς της Βέλλιανης κάθε Κυριακή και γιορτή χτυπούσε το σήμαντρο, που ήταν κρεμασμένος στο μεγάλο λιθάρι – σήμερα δεν υπάρχει – κάτω ακριβώς από τον τάφο του Μήτρο Λώλου, καλώντας τους Βελλιανίτες να λειτουργηθούν. Αργότερα, όταν αγόρασαν τη σημερινή καμπάνα και την κρέμασαν στο γέρικο πουρνάρι,  στην κουφάλα του οποίου φώλιαζαν κουκουβάγιες, το σήμαντρο τον μετέφεραν στο δημοτικό σχολείο. Εκεί, κρεμασμένος στη μικρή συκιά, που βρισκόταν στη δυτική πλευρά της αυλής, καλούσε για μάθηση πρωί και απόγευμα  τους μαθητές του χωριού.

Στη μικρή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου κατά τις Ακολουθίες των εορτών του Πάσχα και των Χριστουγέννων, επειδή ο μικρός χώρος του δεν επαρκούσε για τους πολλούς Βελλιανίτες πιστούς, συνέβαιναν λιποθυμίες κυρίως γυναικών. Τις γυναίκες αυτές αμέσως τις μετέφεραν στην αυλή, στον καθαρό αέρα, έριχναν στο πρόσωπό τους λίγο νερό και έβαζαν στη μύτη τους να μυρίσουν φύλλα βασιλικού.

Πριν το 1960 η μεγάλη έκταση που βρίσκεται νότια, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, περιβαλλόταν  από ξεροτοιχιά, ύψους περίπου ενός μέτρου και ονομαζόταν βοϊδολίβαδο. Το βοϊδολίβαδο η εκκλησιαστική Επιτροπή το νοίκιαζε σε κτηνοτρόφους, κατόπιν δημοπρασίας, για ένα ή δύο χρόνια.

Λίγα μέτρα ανατολικά του Αγίου Γεωργίου το 1965, περίπου, ακριβώς πάνω στο μονοπάτι που οδηγούσε στην  Άνω Βέλλιανη και το Προδρόμι, τα βρόχινα κατερχόμενα ύδατα αποκάλυψαν αρχαίο τάφο, εντός του οποίου βρέθηκαν μόνο ανθρώπινα οστά.

Ο Άγιος Γεώργιος σήμερα.

Σήμερα ο  Άγιος Γεώργιος είναι ο νεκροταφιακός Ναός  της Βέλλιανης. Εδώ τελούνται οι επιμνημόσυνες  Ακολουθίες και όλος ο χώρος βορειο-ανατολικά του έχει διαμορφωθεί καταλλήλως σε νεκροταφείο.  Στο μέρος αυτό, που στη δεκαετία του 1950 τα αγόρια έπαιζαν σέλιο, βίγκο, πρωτελιά, σκλαβάκια και ποδόσφαιρο, σήμερα αντικρίζει κανείς καλλιμάρμαρους τάφους με επιτύμβιες στήλες. Τα Σάββατα, κυρίως με το  γέρμα του ηλιού, προσερχόμενες μαυροφόρες ανάβουν κεριά και σιγοφώνως θρηνούν τους δικούς τους.

Το μεγαλύτερο μέρος του αύλιου χώρου της εκκλησίας που καλυπτόταν με ξύλινη κεραμοσκεπή έχει επισκευαστεί σε πρόναο, ενώ βορειοανατολικά  και έξωθεν αυτού υψώνεται σε σχήμα  Πι  το  καμπαναριό, στηριζόμενο σε κολώνες σιδήρου.  (μαρτυρία Α.Ι.Μ.)

 Η μικρή πηγή

Νοτιοανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, δεξιά και πλησίον του μονοπατιού που πήγαινε για το Προδρόμι, υπήρχε μικρή πηγή με μπουρίμα, η οποία κρατούσε το νερό της, περίπου, μέχρι το τέλος Ιουνίου. Σήμερα στο μέρος αυτό διέρχεται ο καινούριος ασφαλτόδρομος που καταλήγει στην  Ακρόπολη της Ελέας, τον ΄Αγιο Νικόλαο της  ΄Ανω Βέλλιανης και τη Μονή του Ιωάννου του Προδρόμου.
Προτάσεις   :

α.   Η αρμόδια αρχαιολογική Υπηρεσία, με βάσει τις εντοιχισμένες   με  τις ανάγλυφες παραστάσεις πέτρες,  που σώζονται στην πρόσοψη του   Αγίου Γεωργίου, ας  ενεργήσει εκσκαφή του χώρου.

β. Ο χώρος που εκτείνεται από το Τσιέπι τ’ Αγιώρη μέχρι το  ομώνυμο πουρνάρι, που παλιά ήταν κρεμασμένη η καμπάνα, ίσως και νοτιότερα, ας διαμορφωθεί καταλλήλως, ώστε στις κηδείες να μπορούν οι συγγενείς, οι φίλοι και οι γνωστοί του νεκρού να παρκάρουν τα αυτοκίνητά τους. Τη μικρή δε αυτή πλατεία, ας την ονομάσουν οι αρμόδιοι « Πλατεία των αποδήμων ».

 Η Κάτω Βέλλιανη και η  Αρχαία Ελέα  (350-167 π.Χ.)

Η Κάτω Βέλλιανη, κτισμένη στην αρχή της πλαγιάς, που ανεβαίνει στην ακρόπολη  της αρχαίας Ελέας, συνδέονταν μαζί της με λιθόστρωτο δρόμο πλάτους περίπου τεσσάρων (4) μ. . ΄Ιχνη του δρόμου αυτού σώζονται σήμερα (2017) στη θέση Πλάκα, λίγα μέτρα νοτιοανατολικά της σημερινής οικίας του Κωνσταντίου Ιωάννου Αλεξίου. Εδώ στην Κ. Βέλλιανη την εποχή της ακμής της αρχαίας Ελέας στρατοπέδευαν οι στρατιώτες της που πρώτοι αμύνονταν σε κάθε ξένη επιδρομή. Επίσης εδώ   ζούσαν  και οι κάτοικοι που εργάζονταν στην πεδιάδα για τη διαβίωσή των στρατιωτών και της άρχουσας τάξης,  που κατοικούσε εντός των τειχών. Τούτο εξηγείται και από το γεγονός ότι στην Κ. Βέλλιανη έχουν βρεθεί σωρεία αρχαίων μαρμάρινων τάφων, όπως στη θέση Μπουσάκια, βόρεια της σημερινής οικίας του Φωτίου Γ. Ντάγκα,  στο κτήμα του Κωνσταντίνου Βασιλ. Παπαφώτη, στο παλιό σπίτι του Χρήστου Στ. Στεφάνου (Τάκη Στέφου), ως και πολλών λαϊκών νότια της οικίας του Χαρίση Ιωάννου Μπίκα. Επίσης έχουν βρεθεί : ΄Ενας τάφος στην ανατολική πλευρά του  Δημοτικού Σχολείου της Βέλλιανης, ένας  δεξιά του κεντρικού δρόμου που ανεβαίνει στην αρχαία  Ελέα, στο κτήμα του Κωνσταντίνου Δημ. Λώλου και ένας, λίγα μέτρα ανατολικότερα, στο κτήμα του Ναστάση Θεοδώρου Μπίκα.

[1] . Η επιγραφή : Η επιγραφή με τον αριθμ. 23 δεν είναι γνωστό πού ακριβώς βρέθηκε. Σύμφωνα όμως με πληροφορίες, αφού μεταφέρθηκε στην  Παναγία  « Χάλασμα »   και εντοιχίστηκε στη δεξιά παραστάδα της κεντρικής θύρας, κατάστράφηκε το 1941 από τους Ιταλούς (βλ. periodiko step  : Η Παναγία χάλασμα Β΄. μέρος, του Μάριου Α. Μπίκα )

[2]. Το σπίτι του κ. Παπαϊωάννου :   Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, γεννηθέντων μετά το 1904  γερόντων της Βέλλιανης,  το 1930 που επισκέφτηκε το χωριό ο Άγγλος καθηγητής Νικ. Hammond,  δεν υπήρχε σπίτι, του οποίου ο ιδιοκτήτης είχε το επώνυμο Παπαϊωάννου  ή  σε  ιερέα  με το όνομα Ιωάννης. Με το όνομα αυτό, μάλλον, εννοεί τον  Ιωάννη Μπίκα (πατέρα του Χαρίση Μπίκα), του οποίου το σπίτι  ήταν την εποχή εκείνη το πλησιέστερο προ τον Αϊ  Γεώργιο και στο περιβόλι του έχουν  βρεθεί στη δεκαετία του 1950 σωρεία  νομισμάτων και τάφων μη ευγενών.

[3] .  αρχαίο λίθινο κατώφλι  :  Το κατώφλι, που αναφέρει ο  καθηγητής της αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δάκαρης, είναι το δεύτερο κατώφλι που βρέθηκε το 1952 κατά το κτίσιμο του χαγιατιού.

[4] .  υπόγεια θύρα παλιότερου ναού : Είναι άγνωστο, βάσει ποίων στοιχείων ο αείμνηστος Σπύρος Μουσελίμης οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου υπάρχει υπόγεια θύρα. H θύρα αυτή, μάλλον, χρησίμευε ως έξοδος  από  υπόγειο του ναού.  Το 1952 ο Σπ. Μουσελίμης υπηρετούσε ως  δάσκαλος στη Βέλλιανη και ένεκα της αγάπης του προς τα αρχαιολογικά ευρήματα πληροφορήθηκε την ανεύρεση του εν λόγω κατωφλίου και επισκέφτηκε το χώρο ανεύρεσής του. Το λόγο, για την επαλήθευση ή μη της άποψης του Σπ. Μουσελίμη, έχει η αρμόδια αρχαιολογική Υπηρεσία.