Οι αποικίες των Ηλείων στην Ήπειρο – Σύντομη ιστορική αναδρομή (Β μέρος)

Της Κωνσταντίνας Ζήδρου (Αρχαιολόγος)

Το πρώτο μέρος ΕΔΩ

Οι φιλικές σχέσεις, οι οποίες είχαν διατηρηθεί για αιώνες, μετατράπηκαν σε αμοιβαία καχυποψία και εχθρότητα μετά την κήρυξη του Πελοποννησιακού πολέμου και ανάμεσα στην περίοδο 427 έως 423 π.Χ. Πρόκειται για την εποχή κατά την οποία οι Αθηναίοι επιδίωξαν να προσελκύσουν συμμάχους από την περιοχή της Ηπείρου, προκειμένου να ενισχύσουν την παράταξή τους. Τότε, οι Ηπειρώτες, με πρωτοπόρους τους Μολοσσούς, τάχθηκαν με την πλευρά των Αθηναίων. Αντίστοιχα, οι Ηλείοι παρέμειναν πιστοί στη μητρόπολη και τους Πελοποννησίους. Έτσι, προκλήθηκε η μεταξύ τους έχθρα. Στη συνέχεια, ολοένα και αυξανόταν, ενώ οδήγησε σε μια οριστική διακοπή των σχέσεων ανάμεσα στις δυο πλευρές και πιθανώς σε ορισμένες σποραδικές αψιμαχίες. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τη συγκεκριμένη περίοδο δεν εντοπίζεται καμία αναφορά στους αποίκους ούτε στις επιγραφές της Δωδώνης ούτε στα ψηφίσματα του Κοινού των Μολοσσών. Ακριβώς λοιπόν λίγο μετά τα μέσα του 5^ου π.Χ. αι., οι Ηλείοι άποικοι, απομονωμένοι και αποξενωμένοι από τους γηγενείς κατοίκους και τις εξελίξεις, τειχίζουν την Πανδοσία, το Βουχέτιο και την Ελάτεια και υιοθετούν τη μορφή της επικρατούσας πόλης – κράτους. Αυτή θα διατηρηθεί έως την οριστική υποταγή των αποικιών στους Κασσωπαίους. Βέβαια, ταυτόχρονα αστικοποιείται, οχυρώνεται και οργανώνεται, σύμφωνα με το ίδιο μοντέλο και η υπόλοιπη Κασσωπαία. 

Η παραπάνω διαμάχη, εξελισσόμενη, σταδιακά, σε βαθιά έχθρα, ολοκληρώθηκε οριστικά το 343/2 π.Χ., όταν ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας, επεμβαίνοντας δυναμικά στα Ηπειρωτικά πράγματα, αποφάσισε να υποτάξει τις αποικίες και να εκδιώξει τους Ηλείους. Έτσι, αρχικά κατέλαβε την Αμβρακία. Στη συνέχεια, πολιόρκησε την Πανδοσία, το Βουχέτιο και την Ελάτεια, ενώ ταυτόχρονα κατέκαψε και ερήμωσε τη γύρω περιοχή ώστε να αποκλείσει κάθε πιθανότητα ανεφοδιασμού των πολιορκημένων. Λίγο αργότερα, οι τρεις αποικίες παραδόθηκαν. Το γεγονός ότι οι Βατίες δεν αναφέρονται οδήγησε τον Σ.  Δάκαρη στη διατύπωση της υπόθεσης πως η συγκεκριμένη αποικία εξακολούθησε την πορεία της ατείχιστη και επομένως κατακτήθηκε εύκολα, χωρίς να πολιορκηθεί. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται και από τη  μορφή των τειχών της, τα οποία δεν θα πρέπει να χρονολογηθούν πριν από την ελληνιστική περίοδο.

Μετά την υποταγή τους και έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση, οι αποικίες πέρασαν στη δικαιοδοσία των Κασσωπαίων, ακολούθησαν την πολιτική και κοινωνική οργάνωση των γηγενών κατοίκων και συμμετείχαν σε όλα τα Κοινά και τις Συμμαχίες των Ηπειρωτών. Βέβαια, ένα τμήμα του προϋπάρχοντος πληθυσμού, δηλαδή των Ηλείων, επέλεξε να παραμείνει στις θέσεις τους. Αυτοί αναμίχθηκαν με τους Κασσωπαίους και τέθηκαν υπό τον έλεγχο και τη διοίκησή τους. Ακριβώς την περίοδο αυτή, τειχίζονται οι Βατίες, ενώ οι άλλες θέσεις εξελίσσονται κατά τα πρότυπα των υπολοίπων Ηπειρωτικών πόλεων. Κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, εποχής γενικότερης ακμής και ανάπτυξης, ο αστικός πληθυσμός διπλασιάζεται στο Βουχέτιο και την Πανδοσία και το εμπόριο  γνωρίζει μεγάλη άνθηση. Παράλληλα, οι σχέσεις με τα γειτονικά φύλα και τη νότια Ελλάδα  διατηρούνται.

Το 167 π.Χ., οι αποικίες υπέστησαν σκληρά αντίποινα και την ολοκληρωτική καταστροφή από τους Ρωμαίους κατακτητές, όπως και η υπόλοιπη Κασσωπαία και ολόκληρη η Ήπειρος. Οι πόλεις πυρπολήθηκαν, λεηλατήθηκαν και ερημώθηκαν. Τα τείχη τους κατεδαφίστηκαν και μεγάλα τμήματα του πληθυσμού δολοφονήθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν για να πουληθούν ως δούλοι. Αμέσως μετά την καταστροφή όμως, οι κατακτητές παραχώρησαν ορισμένα προνόμια και σχετική αυτονομία στους αποίκους, επιθυμώντας να τους ενισχύσουν, να τους στηρίξουν και να τους αποδώσουν ξεχωριστή σημασία, προκειμένου να ταπεινώσουν περαιτέρω τους Κασσωπαίους, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους Μακεδόνες και είχαν βαδίσει ενάντια στους Ρωμαίους κατά τον τρίτο Μακεδονικό πόλεμο. Επομένως, ο αριθμός των Ηλείων αποίκων στην περιοχή θα ήταν σημαντικός, καθώς θεωρήθηκαν από τους κατακτητές ως υπολογίσιμη δύναμη.   

Πιο συγκεκριμένα, οι Ρωμαίοι ευνόησαν την αναβίωση της αυτοδιοίκησης των πόλεων και των περιοχών, επιτρέποντας την ίδρυση και λειτουργία τοπικών κοινών, με περιορισμένες βέβαια αρμοδιότητες. Η ίδια πολιτική εφαρμόστηκε και στην Κασσωπαία, όπου ιδρύθηκε ένα τοπικό κοινό με έδρα την Πανδοσία, γνωστό ως «Κοινό της Πανδοσίας». Έτσι, ο πολιτικός και οικονομικός έλεγχος της, όπως και της Θεσπρωτίας, πέρασαν στα χέρια ενός, πιθανότατα, ισόβιου άρχοντα προερχόμενου από τους Ηλείους αποίκους.  Μάλιστα, στη συγκεκριμένη πόλη επιτράπηκε να επισκευάσει τμήμα των τειχών της και να κόψει δικό της νόμισμα, αναγνωρίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη σημασία της. Ένα ακόμη σημείο άξιο προσοχής είναι η ακμάζουσα εμπορική δραστηριότητα, με πρωταγωνιστές το Βουχέτιο και την Πανδοσία. Οι αποικίες θα εγκαταλειφθούν, οριστικά, μετά την ίδρυση της Νικόπολης και τον υποχρεωτικό συνοικισμό των κατοίκων των γύρω περιοχών στη νέα πόλη. Λίγες ενδείξεις για την πρόσκαιρη εγκατάσταση Ρωμαίων στις θέσεις, όπως και στα ευφορότερα τμήματα της Κασσωπαίας, αφού αναχώρησαν οι προϋπάρχοντες κάτοικοι, δε μπορούν να μεταβάλλουν την εικόνα. 

Η τοπογραφία των θέσεων

Στα τέλη της γεωμετρικής – αρχές της αρχαϊκής περιόδου, περίπου στο 700 π.Χ., ξεκινά ο αποικισμός της Ηπείρου από τους Έλληνες της νοτίου Ελλάδος, στην προσπάθειά τους να εκμεταλλευτούν την πλούσια φύση της (ξυλεία, αλιεία, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, βοσκοτόπια), να ελέγχουν τα εμπορικά περάσματα, θαλάσσια και χερσαία και κυρίως εκείνα προς το ακμαίο και πανελληνίως γνωστό ιερό της Δωδώνης, όπως και την πλούσια διαμελισμένη ακτογραμμή της, η οποία παρείχε ασφαλές αγκυροβόλιο σε αρκετές θέσεις. Πρώτοι οι Ηλείοι δημιούργησαν αποικίες στη νότια Ήπειρο, απειλώντας τους εγχώριους κατοίκους αλλά ταυτόχρονα φέρνοντας τους σε αμεσότερη επαφή με τη νότια Ελλάδα και τις εξελίξεις της. Προχώρησαν λοιπόν στη σταδιακή ίδρυση των τεσσάρων αποικιών τους, της Πανδοσίας, των Βατιών, του Βουχετίου και της Ελάτειας, αποσπώντας έτσι ορισμένα εδάφη από την επικράτεια των Θεσπρωτών.

Βατίες (Καστρί Ριζοβουνίου)

Η αποικία εντοπίζεται επάνω σε έναν τραπεζοειδή ασβεστολιθικό λόφο, επονομαζόμενο Καστρί, ύψους 168μ, 3 χμ νότια του Ριζοβουνίου και 3,5χμ ανατολικά του Θεσπρωτικού. Ο λόφος βρίσκεται 185μ επάνω από το επίπεδο της θάλασσας και αποτελεί την απόληξη του όρους Τσούκα, το οποίο εισχωρεί στη βόρεια πλευρά της πεδιάδας του Θεσπρωτικού. Επομένως, οι Βατίες ήλεγχαν την πεδιάδα, έκτασης περίπου 35 – 40 χμ2, νότια του Ριζοβουνίου, η οποία περικλείεται από ορεινούς όγκους, συνέχεια των όρεων της Λάκκας Σουλίου. Η μόνη διαφορά ανάμεσα στη σύγχρονη και στην τοπογραφία της κλασικής αρχαιότητας εντοπίζεται στην ύπαρξη μιας αβαθούς λίμνης στα νότια της πεδιάδας, αποξηραμένης πλέον, η οποία σχηματιζόταν από τα άφθονα νερά των πηγών της περιοχής, ΒΑ του λόφου των Βατιών. Δεν είναι εφικτή, με τα υπάρχοντα στοιχεία, η απόδειξη του ελέγχου και τμήματος των ορεινών περιοχών που περιέβαλλαν την πεδιάδα ή τμήματος της πεδιάδας βόρεια του Ριζοβουνίου από τους αποίκους. 

Βουχέτιο (Ρωγοί)

Η αποικία ιδρύθηκε επάνω σε έναν απομονωμένο λόφο, ύψους 70μ, στα βόρεια όρια της πεδιάδας του Λούρου, στη δεξιά όχθη του ποταμού, περίπου 5χμ νότια της Φιλιππιάδας, 500μ ΝΔ της Κερασούντας και 150μ αριστερά του εθνικού δρόμου.