Η Παναγία «Χάλασμα» – Β΄μέρος (Ανανεωμένο)

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Το Α΄ Μέρος ΕΔΩ

Το πλησίον της Παναγίας « Χάλασμα » αρχαίο ιερό.

Η τρίκογχος βασιλική της Παναγίας « Χάλασμα » κτίστηκε πλησίον αρχαίου ειδωλολατρικού ιερού.  Το ιερό αυτό, σύμφωνα με την  παρακάτω μαρτυρία  του Σπύρου Μουσελίμη, βρίσκεται 366 μ. ανατολικά της και  εντός του αγρού του Αθανάσιου Αντωνίου. Ο  αγρός αυτός, περίπου εννέα (9) στρεμμάτων, αφού κληρονομήθηκε από το γιο του Βασίλειο (Λάκη) Αντωνίου, αργότερα πουλήθηκε και  σήμερα (2021) λειτουργεί εντός αυτού επιχείρηση έτοιμου σκυροδέματος.

Το  1952  στον εν λόγω αγρό κατά το όργωμά του ξεθάφτηκε από το άροτρο του τρακτέρ  βάση ιωνικού κίονα (βλ. π. κ. μαρτυρίες του αρχαιολόγου ΄Αγγελου Χωρέμη και του Σπύρου Μουσελίμη )  

Η ανεύρεση της βάσης του ιωνικού κίονα ερμηνεύτηκε από τον αρχαιολάτρη Σπύρο Μουσελίμη ότι στο μέρος αυτό υπάρχει ειδωλολατρικός ναός.   Επί των θεμελίων του, αφού  κτίστηκε  καλλιμάρμαρος χριστιανικός ναός, κατά-στράφηκε από τους Γότθους τον 5^ο  μ. Χ. αιώνα.   Πόθεν αντλεί τις πληροφο-ρίες αυτές ο Σπύρος Μουσελίμης είναι άγνωστο. Πάντως η δημοσιοποίηση της άποψής του προκάλεσε το ενδιαφέρον των υπεύθυνων της αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

Συστηματικές αρχαιολογικές ανασκαφές  για την ανεύρεση του εν λόγω ναού δεν έγιναν ακόμη. Επιτόπια όμως επίσκεψη του αρχαιολόγου  ΄Αγγελου Χωρέμη δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα.

Μαρτυρίες

–  ΄Αγγελου Χωρέμη :  « Χρυσαυγή (σ.σ.Βέλλιανη) Παραμυθίας »,  Αρχαιολογικό Δελτίο 33 (1978). Χρονικά Β Ι  »,  σελ. 223.

« Κατόπιν υποδείξεως του τ. δημοδιδασκάλου κ. Σπ. Μουσελίμη διαπιστώσαμε ότι στον αγρό του κ. Βασίλη Αντωνίου, 300 μ. ανατολικά από τα ερείπια της τρίκλιτης Βασιλικής της Ζωοδόχου Πηγής, υπάρχουν πολλά τρίμματα μαρμάρου στην επιφάνεια του εδάφους. Από τον ίδιο αγρό προέρχεται βάση ιωνικού κίονα με διπλή σπείρα και συμφυή πλίνθο, πλευρά 0,35 μ. από λεπτόκοκκο μάρμαρο»

–   Σπύρου Μουσελίμη : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980, σελ. 261 »

 « Ο μαρμαροστόλιστος ναός της Βέλλενης (σ.σ. Βέλλιανης) βρίσκονταν κάτου από το χωριό, κοντά στο « Χάλασμα » στο χωρά-φι του Βελλενίτη Νάσιου Αντωνίου, χτισμένος επί θεμελίων ειδω-λολατρικού ναού. Καταστράφτηκε από τους Γότθους τον 5^ο χριστι-ανικό αιώνα και τα χαλάσματά του καταπλακώθηκαν από τις κατεβασιές του κατερχομένου από το απ’ απάνου κάστρο και τις πλαγιές του Κουρύλα χείμαρρου. Ανακαλύφθηκε τυχαίως η θέση του  το 1952 όπου μηχανάροτρο ξέθαψε μαρμάρινη βάση κίονα μεταφερμένη από τον ιδιοκτήτη του χωραφιού στην αυλή του σπιτιού του.  

Ανασκαφές δεν έγιναν ακόμα για να καθοριστούν το μέγεθος και το σχήμα του. Ο αγρός επί του οποίου ο ναός, έχει πλάτος 30 μ. και μάκρος τριπλάσιο, η δε βόρεια άκρη σχηματίζει την αριστερή όχθη του χειμάρρου … ».

(Σημείωση σελ. 261 και 262 ):  « Βρίσκεται η θέση του ναού και κατ’ άλλον τρόπο : Προεκτείνομε κατ’ ευθεία προς την ανατολή τη βόρεια πλευρά της Παναγίας του Χαλάσματος 366 μ., αρχίζοντας το μέτρημα από τη ΒΑ γωνία. Σταματούμε. Στο σημείο αυτό κείτεται ο μαρμάρινος ναός ».

Ο πιθανός οικισμός πλησίον της Παναγίας « Χάλασμα »

Η άποψη του καθηγητή της αρχαιολογίας αείμνηστου Σωτήριου Δάκαρη ότι πλησίον της Παναγίας « Χάλασμα » υπήρχε « πιθανός οικισμός » (βλ.      Σωτήρη Δάκαρη :  « Θεσπρωτία 1972, σελ. 201, παρ. 594 » ) ενισχύεται και από το γε-γονός ότι παλιοί Βελλιανίτες ενθυμούνται στα χωράφια τους  τοιχοποιίες αρχαίων ερειπίων, αγνώστου εποχής. Πολλές από τις τοιχοποιίες αυτές σε εμφανή κατάσταση το 1941, κατάστρεψαν, ως προαναφέρθηκε, οι Ιταλοί στρατιώτες, προκειμένου να χρησιμοποιήσουν τα υλικά τους  για την επί-στρωση του δρόμου Παραμυθιάς Γλυκής.

Πότε όμως και γιατί καταστράφηκε ο οικισμός αυτός είναι άγνωστο.

–   Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου

Όταν οι Βελλιανίτες της Παλιάς Βέλλιανης[1],  μετοίκησαν μετά το 1500 στους Παξούς, πήραν μαζί τους από την  Παναγία « Χάλασμα » και την εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου. Την εικόνα αυτή τοποθέτησαν στις αρχές του 1600 στην Παναγία τους, την Παναγία Βελλιανιτών (μονή), που βρίσκεται επί της μικρής ομώνυμου νήσου,  μπροστά στην προκυμαία του  Γάιου :

–  Γιάννης Ν. Δόικας :  « Το Μοναστήρι της Παναγίας των Βελλιανιτών στους Παξούς », Παξοί 2005,( Πρόλογος Γεώργιου Θ. Βελλιανίτη) :    

Σελ. 12-13 …  Η σημερινή εκκλησία ( σ.σ. η Παναγία Βελλιανιτών), από την αρχιτεκτονική της μορφή αποτελείται από δύο κτίσματα,, ερείπια προφανώς,  προχριστιανικής εκκλησίας και της σημερινής. Όπως μπαίνουμε στην εκκλησία, από την πόρτα της δυτικής πλευράς και αγναντεύουμε το ιερό, δεξιά του υπάρχει αυτοτελής χώρος, ο οποίος ονομάζεται Μονή, που είναι αναρτημένες δύο εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου, μια αριστερά από την είσοδο και μια απέναντι από την είσοδο.

Η εικόνα που βρίσκεται στο αριστερό εκείνου που εισέρχεται στη Μονή, είναι παλαιότερη και θα πρέπει να είναι εκείνη που έφεραν οι Βελλιανίτες από τη Βέλλιανη, όταν ήλθαν στους Παξούς με στοιχεία που υπάρχουν γύρω στο 1550 μ.Χ… »

Σελ.14 :  «… Το πρώτο ήμισυ του 16^ου αιώνα (σ.σ. 1.550 μ.Χ.) εγκα-ταστάθηκε στους Παξούς η γενιά των Βελλιανιτών. Μαζί τους έφεραν και την παλαιά εικόνα της Παναγίας, την οποία κατά την

παράδοση, τοποθέτησαν στον  ΄Αγιο Σπυρίδωνα στο νησάκι Καλτσιονήσι. Είναι πολύ πιθανόν στις αρχές του 17^ου αιώνα, αφού τους παραχωρήθηκε η κατεστραμμένη εκκλησία επάνω στο νησί, να την επισκεύασαν και τελικά να την τοποθέτησαν εκεί που βρίσκεται μέχρι σήμερα.

Στον παλαιότερο κατάλογο των εκκλησιών και των ιερέων των Παξών του 1686, που δημοσιεύτηκε στην ιστορία της εκκλησίας των Παξών (Γιάννη Δόικα ), ο ναός της Παναγίας αναφέρεται ως « παλαιά εκκλησία ξεκεράμωτη ». Από ορισμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία του Ναού, εικάζεται πως η υπάρχουσα εκκλησία κτίστηκε πάνω σε παλαιοχριστιανικό Ναό,

  … Σήμερα το μικρό αυτό Αγιονήσι (σ.σ. το νησί της Παναγίας ) είναι το πιο ακριβό, πολύτιμο κομμάτι των Παξών, γιατί αντιπρο-σωπεύει  την πολιτιστική μυριάκριβη κληρονομιά μας και είναι ο δέκτης της προσευχής και της ελπίδας κάθε αγνής φωνής … »

Το θαυματουργό της Παναγίας « Χάλασμα »

Επειδή η Παναγία « Χάλασμα » είναι θαυματουργή, τούτο ομολογείται από τους γονείς μας, τις γιαγιάδες μας και τους παππούδες μας,  κατ’ έτος τελού-νται σ’ αυτή πολλές ιεροτελεστίες όχι μόνο από τα χωριά του Δήμου Σουλίου, αλλά και από όλη τη Θεσπρωτία.

Το θαυματουργό της φανερώνει και το ευρισκόμενο στην είσοδο του αύλειου χώρου της  εικόνισμα,  κτίσμα της παραμυθιώτικης οικογένειας του έμπορου Γιώργου Χειμώνα κατά τη δεκαετία του 1960.

Ο γιος του Νίκος,  έφεδρος ανθυπολοχαγός, υπηρετούσε  στη ΜΟΜΑ, η οποία την εποχή εκείνη εκτελούσε οδικά έργα στην περιοχή Σουλίου. Εκεί μετά από ατύχημα που συνέβηκε τον Αύγουστο του 1964, τραυματίστηκε τόσο βαριά ώστε σε κωματώδη κατάσταση  τον μεταφέρανε σε γιατρό της Παραμυθιάς. Και, όταν το όχημα που τον μετέφερε, πλησίασε την Παναγία « Χάλασμα », ο Νίκος άνοιξε τα μάτια του και άρχισε να ομιλεί. 

Το ξύπνημα του Νίκου και στη συνέχεια η ανάρρωσή του  αποδόθηκαν,  ως ευρέως έγινε αποδεκτό, στη χάρη της Παναγίας. Γι’ αυτό, και ο Γιώργος Χειμώνας, πατέρας του Νίκου, για να την ευχαριστήσει, έστησε το προανα-φερθέν εικόνισμα, το οποίο αγόρασε έτοιμο στα Τρίκαλα και από εκεί μετέφερε στην Παναγία « Χάλασμα » ο συχωρεμένος γιος του Απόστολος (Τόλης).

Στη δεκαετία του 1990, επειδή έγινε διαπλάτυνση του δημόσιου δρόμου, το εν λόγω εικόνισμα, αφού κατεδαφίστηκε, ο γιος του Απόστολου Χειμώνα, ο Γεώργιος, σε συνεννόηση με το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο της Βέλλιανης, έκτισε το σημερινό.

–  Η Παναγία « Χάλασμα » ως Μονή

Η Παναγία « Χάλασμα » ήταν κτισμένη πλησίον της Παραμυθιάς και στο  δρόμο Παραμυθιάς – Πρέβεζας (μέσω Γλυκής). Σύμφωνα με την παράδοση ήταν Μονή με μεγάλο ξενώνα :

Μαρτυρίες

–  Αναστάσιου Θεοδώρου Μπίκα,  πατέρα του γράφοντα. Ο Α.Θ.Μ., ως κτίστης, συμμετείχε στην οικοδόμηση των εκκλησιών της Παναγίας Χάλασμα κατά τα έτη 1918, 1925 και 1948 : 

« … Οι παλιοί έλεγαν ότι η Παναγία « Χάλασμα» ήταν μεγάλο μοναστήρι. Δίπλα της υπήρχε  ξενώνας με πολλά κελιά, στα οποία μόναζαν καλόγεροι. Η ύδρευση του μοναστηριού γινόταν από τη βρύση της Πάνω Βέλλιανης, που το νερό της  μετέφεραν με υπόγειο κεραμιδένιο αυλάκι. Θυμάμαι ότι γύρω από τη σημερινή εκκλησία σε απόσταση πενήντα μέτρων υπήρχαν ερείπια κτιρίων, τα οποία κατάστρεψαν στους δύο μεγάλους πολέμους οι Ιταλοί.

Όταν οι Τούρκοι χάλασαν την Παναγία « Χάλασμα », οι Βελλιανίτες της Παλιάς Βέλλιανης, αφού πρόλαβαν και πήραν μαζί τους την εικόνα της Παναγίας, την μετέφεραν στους Παξούς, όπου κατέφυγαν για να σωθούν ».

– Κώστα Μητσιώνη :  « Αρχαιολογική και ιστορική μελέτη περί Παραμυθίας », Θεσπρωτικό Βήμα, φύλλο 175  της 20.08.1939  » :

« … Εκεί δε εις « Χάλασμα » η παράδοσις παραδέχεται μεγάλην και πλουσιοτάτην  Ιεράν Μονήν ».

Η καταστροφή της Παναγίας  « Χάλασμα »  (παράδοση)

 –     Σπύρου Μουσελίμη :  « Το Πόποβο, Γιάννινα 1970, σελ. 85 ) :

 «  Η Μονοβύζα

     (Πόποβο)

Πως άνοιξε τη Σκάλα της Παραμυθιάς και γκρέμισε την εκκλησιά στο « Χάλασμα »;

Η Μονοβύζα έμενε τότες κοντά στον  Άη Θανάση, στο Λιμπόνι της  Παραμυθιάς. Κάθε μέρα άφηνε το παιδί της φασκιωμένο και πήγαινε στη Γκρίκα να βοηθήσει τους μαστόρους, που έφτιαχναν εκεί το παλάτι της.

Η σαρμανίτσα που φάσκιωνε το παιδί δυο μεγάλα έβελα. Στο ένα το φάσκιωνε και με τ’ άλλο το σκέπαζε. Στην Γκρίκα της πήγαν το χα-μπέρι πως το παιδί, πήγε ο λύκος και το πήρε. Ίσια, πετάει κάτω τα λιθάρια, που κρατούσε στα χέρια κι αρεντεύει για το παιδί. Τα λιθάρια βρίσκονται όπως τ’ άφησε. Φαίνονται και σήμερα.  « Τα λιθάρια της Μονοβύζας ».

Έρχεται στον  Άη Θανάση. Βρίσκει τη σαρμανίτσα άδεια και το σκέ-πασμα αναποδογυρισμένο. (Πρόκειται για δυο αρχαίους τάφους σκαμμένους σε βράχους από τους οποίους ο ένας αναποδογυρι-σμένος ).

Για να τον προφτάσει, να μην της φύγει, σκίζει κι ανοίγει τη Σκάλα της Παραμυθιάς, όπου πρωτύτερα δεν πέρναγε ούτε λαγός. Ο λύκος είχε ανεβεί στον Κορύλα. Α, η καψομάνα από κοντά. Εκεί, από την πέρα ράχη ακούει τη φωνή του παιδιού μέσα από την κοιλιά του λύκου.

–   Φύγε μάνα, είναι από το Θεό να με φάει ο λύκος, γιατί ζύγιζες ξοικικά αλεύρι την Καθαροδευτέρα (η  γυναίκα που το ’λεγε ήταν μυλωνιέσα) .

Τότε αυτή από το σκασμό της ξεκόβει ένα έβελο και το ρίχνει κάτω στον κάμπο, στην εκκλησιά στο « Χάλασμα » και τη γκρέμισε.

–    Να και συ, της είπε, που σε άναβα τόσα χρόνια και δε μπόρεσες να μου  σώσεις το παιδί μου  »

(μερική μεταγλώττιση )

Η Παναγία « Χάλασμα » ως αρχαιολογικός χώρος και ιστορικό διατη-ρητέο μνημείο:

Εφημερίδα της Κυβερνήσεως

Εν Αθήναις  ΤΕΥΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ  ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 35

Τη 2 Φεβρουαρίου 1962                                                                     

«  Χαρακτηρίζομεν ως αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά διατη-ρητέα μνημεία ως μνημονεύονται κατωτέρω κατά περιφερείας :

« Ερείπια  παλαιοχρ. Τρικόγχου βασιλικής, πλησίον παλαιού αεροδρομίου  Παραμυθίας… »

Βιβλιογραφία :

–   William Leake  : « Travels in Northern Greece », London 1835

–   Γ. Α. Σωτηρίου :  « Βασιλική εν Παραμυθία της Ηπείρου. Αρχαιολογική Εφημερίς, 1929

–   Δ. Ευαγγελίδης :  « Η τρίκογχος βασιλική της Παραμυθίας,  Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1930 » 

–    Εφημερίδα της Κυβερνήσεως

Εν Αθήναις  ΤΕΥΧΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ  ΑΡΙΘΜΟΣ ΦΥΛΛΟΥ 35

Τη 2 Φεβρουαρίου 1962                                                                      

–    Σωτήρης Δάκαρης :  « Θεσπρωτία 1972 »

–   Άγγελος Χωρέμης :  « Χρυσαυγή Παραμυθίας,  Αρχαιολογικό Δελτίο 33 (1978). Χρονικά Β Ι  ».

–   Σπύρος Μουσελίμης : « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας », Γιάννινα 1980

–   Μάριος  Μπίκας : Η  Βέλλιανη και η αρχαία Ελέα, 1997

–   Γιάννης Ν. Δόικας :  « Το Μοναστήρι της Παναγίας των Βελλιανιτών στους Παξούς », Παξοί 2005 )

–   Γεώργιος Ρήγινος – η Κασσιανή Λάζαρη  : « Ελέα Θεσπρωτίας », Αθήνα 2007 »

–   Ιστοσελίδες :  Paramythia online και Katoci blogspot com

                                                                                     (Τέλος)

[1] . Η παλιά Βέλλιανη υπήρχε ως το 1860. ΄Ηταν κτισμένη νότια της Μονής του Αγίου Προδρόμου  και παλιότερα αριθμούσε περί τις πεντακόσιες (500) οικογένειες. Στις 3 Μαΐου του  1809 την επισκέφτηκε ο  William Leake, ο οποίος  στο έργο του «  W. Leake  : « Travels in Northern Greece », London 1835,  σελ. 50, γράφει  :   « Το χωριό Βέλλιανη σήμερα ερείπια, βρίσκεται κάτω από την Ακρόπολη, αλλά μέσα στα όρια της παλιάς πόλης (εννοεί την αρχαία Ελέα)… Στο μοναστήρι ΄Αγιος Ιωάννης, από τον οποίο μόνο η εκκλησία του δεν είναι καταστραμμένη, βρήκα υπολείμματα ενός κίονα από ασβεστόλιθο, … ΄Έναν άλλο παρόμοιο βρήκα επίσης μέσα στο χωριό. …. »