Η ΒΑ ακρόπολη του Κάστρου των Ιωαννίνων – Ο περιώνυμος γουλάς των Βυζαντινών

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Step (τεύχος Ιουλίου – Αυγούστου 2022) 

Της Κωνσταντίνας Ζήδρου –  Αρχαιολόγος    

 Το πρώτο από τα δύο βραχώδη υψώματα του κάστρου που οργανώθηκε σε ακρόπολη είναι το ΒΑ, ο περιώνυμος γουλάς των βυζαντινών, γνωστό σήμερα ως ακρόπολη Ασλάν πασά από το ομώνυμο τζαμί. Πρόκειται για το ψηλότερο σημείο της χερσονήσου, ένας ιδιαίτερα απόκρημνος ασβεστολιθικός βράχος, στη ΒΑ γωνία της, περικλειόμενος από ξεχωριστό τείχος.

Πιο συγκεκριμένα, η ίδρυση της πόλης τοποθετείται στα τέλη του 9^ου αι. αρχές 10^ου αι. και ιχνηλατείται στο παράλληλο ΝΑ βραχώδες έξαρμα. Ταυτόχρονα σχεδόν, συγκροτείται σε ακρόπολη το αντίστοιχο οχυρότερο ΒΑ. Η συγκεκριμένη εικόνα θα διατηρηθεί έως τα τέλη του 11^ου αι., οπότε τα Γιάννενα καταλαμβάνονται από τον Νορμανδό πρίγκιπα Βοημούνδο. Σύμφωνα με τις επιβεβαιωμένες, από τις πηγές, εργασίες που πραγματοποίησε στο κάστρο, ο Βοημούνδος ενίσχυσε το ήδη υπάρχων τείχος, όπως και το αντίστοιχο της ΒΑ ακρόπολης, χωρίς να τους αλλάξει μορφή. Επιπρόσθετα, μετέτρεψε σε ακρόπολη το ΝΑ. Έτσι, δημιουργήθηκε η μεσοβυζαντινή πόλη των δύο υψωμάτων. Με την έναρξη της επόμενης υστεροβυζαντινής περιόδου, αφετηρίας για την επέκταση της πόλης σε ολόκληρη την έκταση της χερσονήσου και την ταυτόχρονη οχύρωσή της, η ΒΑ ακρόπολη επανατειχίστηκε και πιθανώς διευρύνθηκε από το Μιχαήλ Α΄ Κομνηνό Δούκα ιδρυτή του Ανεξάρτητου Κράτους της Ηπείρου για να φιλοξενήσει στο εξής το ανάκτορο των δεσποτών και γενικά τα κτήρια και τις λειτουργίες της διοίκησης. Κατά συνέπεια, αποτέλεσε το διοικητικό κέντρο της πόλης και για κάποια περίοδο ολόκληρου του Δεσποτάτου.

Η ακόλουθη περίοδος της οθωμανοκρατίας ξεκίνησε για τα Γιάννενα χωρίς συγκρούσεις, με την εθελοντική παράδοση της πόλης το 1430. Επομένως, το κάστρο, στο σύνολό του, δεν υπέστη καταστροφές ή καταλυτικές αλλοιώσεις της μορφής του. Σταθμός υπήρξε το αποτυχημένο επαναστατικό κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου, το 1611. Με αφορμή αυτό, πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν όλα τα βυζαντινά δημόσια οικοδομήματα ώστε να αντικατασταθούν από αντίστοιχα οθωμανικά και έτσι να χαθούν οριστικά τα ίχνη τους. Παράλληλα, εκδιώχθηκαν και οι χριστιανοί από το εσωτερικό του κάστρου.

Από τις καταστροφές, εξαιρέθηκε και πάλι ο βυζαντινός περίβολος, με τους πύργους και τις ακροπόλεις του, καθώς παρέμεινε ανέπαφος. Κατά τον 17^ο αι., τα τείχη της ΒΑ ακρόπολης θα επισκευαστούν και η ίδια θα μετατραπεί, με την ίδρυση του τζαμιού, σε μουσουλμανικό θρησκευτικό κέντρο. Ο επόμενος 18^ος αι. σηματοδοτεί το τέλος της μακράς πορείας του βυζαντινού κάστρου και την έναρξη της οθωμανικής φάσης, με την οποία σώζεται μέχρι σήμερα.  Έτσι, ο Αλή πασάς κατασκεύασε έναν νέο περίβολο περιμετρικά της χερσονήσου, αφού κατεδάφισε τον προϋπάρχοντα βυζαντινό και ενσωμάτωσε τα καλύτερα διατηρημένα τμήματά του στον νεοαναγειρόμενο. Επιπρόσθετα, επισκεύασε τα τείχη και τα κτήρια και της ΒΑ ακρόπολης. Τα μνημεία της υπέστησαν σημαντικές καταστροφές και κατά την περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου. Σήμερα, έχουν κηρυχθεί όλα ως διατηρητέα και συντηρούνται από την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων.

Αναφορικά με τη μνημειακή τοπογραφία, στον χώρο της ακρόπολης διατηρείται ο περίβολος καθώς και οικοδομήματα θρησκευτικού χαρακτήρα, χρονολογούμενα στην οθωμανική περίοδο και πιο συγκεκριμένα στον 17^ο αι. Ειδικότερα, ο περίβολος είναι σχεδόν τραπεζιόσχημος. Τα τείχη καλύπτουν ολόκληρη τη δυτική, νότια, ΒΔ και το ήμισυ της ανατολικής πλευράς, με ύψος γύρω στα 5μ. Η κατασκευή τους συνίσταται σε αργολιθοδομή με τη χρήση ασβεστοκονιάματος ως συνδετικού υλικού. Το υπόλοιπο τμήμα εμφανίζεται φυσικά οχυρό. Ο ρόλος του δεν θεωρείται αμυντικός. Απλώς, περιέκλειε τα θρησκευτικά κτήρια, διαχωρίζοντάς τα από τον αστικό ιστό και δίνοντάς τους τη μορφή ενός περίκλειστου μοναστηριού. Επιπλέον, στον περίβολο διακρίνονται ενσωματωμένα και τρία τμήματα τείχους, καθώς και 3 ερειπωμένοι βυζαντινοί πύργοι του 13^ου αι.

Δυο πύλες εξασφαλίζουν την επικοινωνία. Η πρώτη και κύρια, στο μέσο της δυτικής πλευράς, θα πρέπει να τοποθετηθεί στον 17^ο αι. Αντίθετα, η μικρότερη, στο μέσο της νότιας πλευράς, πλαισιωμένη από τους δύο τμηματικά σωζόμενους βυζαντινούς πύργους, λειτουργούσε ως η κεντρική πύλη του γουλά των βυζαντινών, αντικρίζοντας την απέναντι ακρόπολη και ως βοηθητική κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας.

Τέλος, στο εσωτερικό της ακρόπολης υπάρχουν ποικίλα οικοδομήματα, θρησκευτικού κυρίως χαρακτήρα, τα οποία αντικατέστησαν, σταδιακά, τα αντίστοιχα βυζαντινά μετά την έξωση των χριστιανών από το κάστρο. Εξέχουσα θέση ανάμεσα τους κατέχει το τζαμί του Ασλάν πασά, το σημαντικότερο τζαμί της πόλης, ιδρυμένο το 1618 από τον ομώνυμο πασά, σύμφωνα με επιγραφή, το οποίο από το 1924 στεγάζει το Δημοτικό Μουσείο. Τα υπόλοιπα κτήρια, δηλαδή η εστία, ο μεντρεσές, μουσουλμανική ιερατική σχολή και ο τουρμπές ή τάφος του ιδρυτή του τζαμιού Ασλάν πασά διαγράφουν,  ξεκάθαρα, την εικόνα του θρησκευτικού κέντρου και προσφέρουν σαφείς ενδείξεις για τα οικοδομήματα αυτού του τύπου, όπως και για την πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική.  

Γίνε και εσύ συνδρομητής!!!

Γίνε και εσύ μέλος στο καλύτερο περιοδικό της Ηπείρου, που προβάλλει τις ομορφιές της, τους ανθρώπους της, την ιστορία της, τον πολιτισμό της, την μυθολογία της!!!!

Γίνε συνδρομητής για να εξασφαλίσεις ότι θα βρεις το περιοδικό που εξαντλείται άμεσα κάθε φορά που κυκλοφορεί.

Γίνε συνδρομητής για να έρχεται το περιοδικό Step στο σπίτι σου.

Γίνε συνδρομητής για να στηρίξεις ένα περιοδικό που στηρίζεται μόνο στους αναγνώστες του και την διαφήμιση.