Ακολουθήστε μας στο VIBER για να λαμβάνετε σε πραγματικό χρόνο τις αναρτήσεις μας.

https://invite.viber.com/?g2=AQAhvsW7isOUdlCEkVCqv7YorRka1dt%2FMmmYsdlj%2BHNRIl0RiuqqmD4CiLD5s2SY

Όποτε θέλετε μπορείτε να αποχωρίσετε (αν και δεν το θέλουμε).

Δωδώνη: Το πολιτικό κέντρο της Ηπείρου – Τα κοσμικά οικοδομήματα (Α΄μέρος)

Της  Κωνσταντίνας Ζήδρου – Αρχαιολόγος

Δωδώνη: Το πολιτικό κέντρο της Ηπείρου – Τα κοσμικά οικοδομήματα (Α΄ Μέρος)

Η Δωδώνη είναι ως επί το πλείστον γνωστή ως ιερό και μαντείο. Με τη συγκεκριμένη ιδιότητα αναφέρεται, κατά κύριο λόγο, τόσο από τους αρχαίους συγγραφείς όσο και από τους σύγχρονους και γενικά όσους ασχολήθηκαν με τον χώρο διαχρονικά. Λιγότεροι γνωρίζουν ότι αποτέλεσε και ένα σημαντικό πολιτικό κέντρο, στο οποίο λαμβάνονταν όλες οι σοβαρές αποφάσεις που επηρέασαν καταλυτικά την ιστορική πορεία της Ηπείρου και έμμεσα και της υπόλοιπης Ελλάδος.  

Εικ. 1 Άποψη του κοίλου και της ορχήστρας του θεάτρου

Πιο συγκεκριμένα, από τις απαρχές της κατοίκησης του χώρου και έως τις αρχές του 4ου π.Χ. αι., η Δωδώνη λειτούργησε, αποκλειστικά, ως ένα πανελλήνιο ιερό αφιερωμένο στη λατρεία του Δία. Μετά την κατάκτησή του από τους Μολοσσούς, θα αποτελέσει το κέντρο της πρώτης Ηπειρώτικης πολιτικής κοινοπραξίας, του Κοινού των Μολοσσών, όπως αποδεικνύεται από δύο σχετικά τιμητικά ψηφίσματα, τα αρχαιότερα μάλιστα της Ηπείρου. Το Κοινό των Μολοσσών θα αντικατασταθεί περίπου το 340 π.Χ. από τη Συμμαχία των Ηπειρωτών, η οποία θα διατηρηθεί έως το 234/3 π.Χ. Την περίοδο αυτή, η Δωδώνη θεωρείται ως το απόλυτο και ουσιαστικό πολιτικό κέντρο της Ηπείρου. Απόδειξη για την παραπάνω διαπίστωση θεωρείται η ανοικοδόμηση δυο κτηρίων: του βουλευτηρίου για τις συναθροίσεις των πολιτικών εκπροσώπων και του πρυτανείου για τη διαμονή τους. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πύρρου (297 – 272 π.Χ.), στο ιερό κατασκευάζεται το μεγαλοπρεπές και επιβλητικό θέατρο, διανθίζοντας περαιτέρω αρχιτεκτονικά τον χώρο και προσθέτοντας του μια ακόμη ιδιότητα, αυτή του πνευματικού κέντρου. 

Στη συνέχεια και μετά την επικράτηση της δημοκρατίας στην Ήπειρο, ολοκληρώνεται και η πορεία της Συμμαχίας των Ηπειρωτών και συγκροτείται μια νέα και ευρύτερη κοινοπραξία, το Κοινό των Ηπειρωτών και πάλι με κέντρο τη Δωδώνη. Στον νέο πολιτικό σχηματισμό συμμετέχουν όλα τα Ηπειρωτικά φύλα από τον Αμβρακικό έως τον Σκούμπη ποταμό στη σημερινή νότια Αλβανία, όπως αποδεικνύεται από σχετικό τιμητικό ψήφισμα. Το γεγονός αυτό φανερώνει την ευρύτητα και την ισχύ της συγκεκριμένης κοινοπραξίας αλλά και την τεράστια σημασία της Δωδώνης ως κέντρο της. Η πυρπόληση και συνολική καταστροφή του ιερού από τους Αιτωλούς το 219 π.Χ. δεν επηρέασε τον ρόλο ούτε και μείωσε τη σημασία του ως θρησκευτικού, πολιτικού και πνευματικού κέντρου. Μάλιστα, η ανοικοδόμηση του 218 π.Χ. είχε ως αποτέλεσμα, εκτός από τα μεγαλύτερα εντυπωσιακότερα και πολυτελή προϋπάρχοντα κτίρια, την προσθήκη και του μεγαλοπρεπούς σταδίου, στο οποίο φιλοξενούνταν ο λαμπρός εορτασμός των Ναϊων προς τιμήν του Δία. Γενικά, η περίοδος του Κοινού των Ηπειρωτών αποτέλεσε την λαμπρότερη φάση για τη Δωδώνη, την ύψιστη ακμή της ως πολιτικού κέντρου. Θα τελειώσει όμως άδοξα με την κατάκτηση και πυρπόλησή της από τους Ρωμαίους.

Άποψη των αναλημματικών πύργων του θεάτρου και των κερκίδων του σταδίου

Ωστόσο και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, η Δωδώνη δεν θα απολέσει τον ρόλο της ως πολιτικό κέντρο. Στον χώρο του ιερού που επισκευάστηκε πρόχειρα και με την άδεια βέβαια των νέων κατακτητών θα λειτουργήσει, μετά το 148 π.Χ., ένα ακόμη κοινό, τοπικής τώρα εμβέλειας, για την καλύτερη διοίκηση της περιοχής και την κάλυψη των τοπικών αναγκών, καθώς και νομισματοκοπείο. Σταδιακά όμως το ιερό θα εγκαταλειφθεί και θα ερημωθεί, όπως και η Ηπειρωτική ενδοχώρα, για να το βρει εντελώς έρημο και ερειπωμένο ο Στράβων στα τέλη του 1ου π.Χ. αι. Πιθανώς, η ίδρυση της Νικόπολης το 31 π.Χ. και ο υποχρεωτικός συνοικισμός που επέβαλλε ο Οκταβιανός να κατάφερε το τελειωτικό χτύπημα στη Δωδώνη ως πολιτικό κέντρο. Έκτοτε, αρκετοί αυτοκράτορες θα ενδιαφερθούν για αυτή. Ωστόσο, ο χώρος θα λειτουργήσει και πάλι και έως τα τέλη του 4ου μ. Χ. αι. μονάχα ως ιερό, μαντείο, τόπος διεξαγωγής θηριομαχιών και των Ναϊων. Η σημασία του ως πολιτικό κέντρο και ρυθμιστή των πραγμάτων της περιοχής έχει χαθεί οριστικά. 

Η δεύτερη λοιπόν αυτή ιδιότητα της Δωδώνης ως πολιτικού αλλά και πνευματικού κέντρου αποδεικνύεται, εκτός από τις πηγές και τα κινητά ευρήματα και από τα θαυμάσια κοσμικά οικοδομήματα που διανθίζουν τον χώρο και συμπλέκονται με τα αντίστοιχα θρησκευτικά. Τα κοσμικά οικοδομήματα βρίσκονται συγκεντρωμένα στο δυτικό τμήμα του ιερού, σχεδόν παράλληλα προς τα θρησκευτικά στο αντίστοιχο ανατολικό τμήμα. Είναι μεγαλυτέρων διαστάσεων, πολύ πιο εντυπωσιακά και επιβλητικά σε σύγκριση με τους μικρούς ναούς. Όπως και το σύνολο των οικοδομημάτων της Δωδώνης, σώζονται σε επίπεδο θεμελίων, με εξαίρεση βέβαια το θέατρο και είναι κτισμένα από εγχώριο ασβεστόλιθο. 

Πιο αναλυτικά, ο σημερινός επισκέπτης, αμέσως μετά την είσοδό του στον χώρο και αφού διασχίσει λίγα μέτρα με κατεύθυνση ανατολικά, πρώτα θα συναντήσει το εντυπωσιακό στάδιο, το οποίο κατασκευάστηκε στα τέλη του 3ου π.Χ. αι. και μετά την καταστροφή του ιερού από τους Αιτωλούς. Πρόκειται για ένα μεγάλων διαστάσεων στάδιο και ένα από τα ελάχιστα το οποίο διαθέτει λίθινα εδώλια, 21 ή 22 σειρές. Για να τοποθετηθούν οι κερκίδες και τα εδώλια στη βόρεια και νότια πλευρά σχηματίστηκαν, με επιχώσεις, τεχνητά κεκλιμένα επίπεδα, τα οποία, με τη σειρά τους, συγκρατήθηκαν από ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους. Στην κονίστρα και παράλληλα προς τα νότια εδώλια αποκαλύφθηκε και το λίθινο ρείθρο, όπου έτρεχε καθαρό νερό με μικρές λεκάνες κατά διαστήματα για να πίνουν οι αθλητές και οι θεατές.

Άποψη των αναλημματικών πύργων του θεάτρου και των κερκίδων του σταδίου

Στη ΒΑ γωνία του σταδίου, μια πύλη, με δύο τόξα, οδηγεί στο παρακείμενο θέατρο, το δυτικό τμήμα του οποίου εμφανίζεται παράλληλο προς το στάδιο. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα σε διαστάσεις θέατρα της αρχαίας Ελλάδος, χωρητικότητας 17 000 θεατών. Είναι κτισμένο σε μία φυσική κοιλότητα στο ΝΔ άκρο του ιερού, με νότιο προσανατολισμό προς την κοιλάδα. Μετά την ανασκαφή και την αναστήλωσή του, διαπιστώθηκαν 4 οικοδομικές φάσεις. Αρχικά, το θέατρο κατασκευάστηκε την περίοδο του βασιλιά Πύρρου. Τότε, διαμορφώθηκαν το κοίλο με τα πυργοειδή αναλήμματα, η ορχήστρα, η λίθινη σκηνή με τα τετράγωνα παρασκήνια, το προσκήνιο, όπως και η δωρική στοά στα νότια, παράλληλη προς τη σκηνή, η οποία οδηγούσε στα υπόλοιπα κτήρια του ιερού και διάνθιζε αρχιτεκτονικά τον χώρο.

Το κοίλο παίρνει το σχήμα του από την εξωτερική λίθινη ζώνη της κυκλικής ορχήστρας. Ο βασικός κύκλος του, διαμέτρου 22μ, έχει κατασκευαστεί με ένα μόνο κέντρο, στο οποίο υποτάσσεται το σύνολο των τμημάτων του. Το κοίλο χωρίζεται με 4 οριζόντιους διαδρόμους σε τρία τμήματα, με 56 συνολικά σειρές εδωλίων. Επιπλέον, 10 κάθετες ακτινωτές κλίμακες το διαιρούν και σε 9 κερκίδες. Στο ανώτερο τμήμα του, οι κερκίδες γίνονται 18, καθώς υπάρχουν και ενδιάμεσες κλίμακες. Τα εδώλια της πρώτης σειράς προορίζονταν για τα επίσημα ή τιμώμενα πρόσωπα και ονομάζονταν προεδρία. Η κορυφή του πλαισιώνεται από έναν πλατύ διάδρομο, ο οποίος εξωτερικά φράσσεται με ψηλό στηθαίο. Το κοίλο, συνολικά, συγκρατείται από ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους, κτισμένους κατά το ισοδομικό σύστημα. Αυτοί φέρουν στην πρόσοψη 6 δυνατούς πύργους για να αντέχουν καλύτερα στις ισχυρές αντωθήσεις, με τους δύο πλησιέστερους στην ορχήστρα να είναι μεγαλύτεροι καθώς χρησίμευαν και ως κλίμακες ανόδου των θεατών. 

Η σκηνή ήταν λίθινη, ορθογώνια, διώροφη, με δυο τετράγωνα παρασκήνια στην ανατολική και δυτική πλευρά και 4 τετράγωνους στύλους ανάμεσά τους, όπου τοποθετούνταν το ξύλινο προσκήνιο. Σε αυτό ανέβαιναν οι υποκριτές από τον 3ο π.Χ. αι. και έπειτα. Στο ανατολικό και δυτικό άκρο της σκηνής υπήρχαν οι πάροδοι, δυο ανοίγματα για να μπαίνουν οι υποκριτές και οι θεατές στην ορχήστρα. Στο κέντρο της ανατολικής πλευράς της σκηνής, ανοιγόταν η τοξωτή είσοδος που οδηγούσε στο εσωτερικό της. Η ορχήστρα έχει σχήμα μεγαλύτερο από το ημικύκλιο και διάμετρο 18,70μ. Στο κέντρο της βρισκόταν η θυμέλη, ο βωμός δηλαδή του Διονύσου, από τον οποίο σώζεται μόνο η βάση του. Περιμετρικά, η ορχήστρα περιβάλλεται από λίθινο οχετό, προκειμένου να συλλέγονται τα νερά της βροχής από το κοίλο και να οδηγούνται στο υπέδαφος.

Άποψη των αναλημματικών πύργων του θεάτρου και των κερκίδων του σταδίου

Η β΄ οικοδομική φάση του θεάτρου τοποθετείται κατά την ανοικοδόμηση του ιερού το 218 π.Χ., μετά την καταστροφή του από τους Αιτωλούς. Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, κατασκευάζεται εκ νέου η σκηνή, όπου μπροστά από τα δύο τετράγωνα παρασκήνια προστίθενται δύο μικρότερα ορθογώνια προσκτίσματα τα οποία επικοινωνούσαν με το λίθινο πλέον προσκήνιο. Το προσκήνιο πλησιάζει τώρα τα 3μ, δηλαδή το ύψος του πατώματος της σκηνής. Την πρόσοψή του κοσμούσαν 18 ιωνικοί ημικίονες, φέροντες το γείσο, ενώ ανάμεσα τους τοποθετούνταν οι πίνακες με τα σκηνικά των έργων. Η σκηνή στεγαζόταν με δίρριχτη στέγη. Τα λίθινα ακροκέραμά της είχαν μέτωπα στολισμένα με ανθέμια. Παράλληλα, στους κεράμους διακρίνεται η επιγραφή ΔΙΟΣ ΝΑΟΥ. Οι δυο πάροδοι πλαισιώθηκαν από μνημειακά πρόπυλα με ιωνικούς ημικίονες, φτάνοντας έως τους απέναντι αναλημματικούς τοίχους. Τέλος, με την κατασκευή του σταδίου καλύφτηκε ένα τμήμα του δυτικού αναλήμματος και έτσι καταργήθηκαν οι κλίμακες των πύργων. Ως συνέπεια, η είσοδος των θεατών γινόταν πλέον εξωτερικά των δύο προπύλων της ορχήστρας. 

Η γ΄ οικοδομική περίοδος περιλαμβάνει τις πρόχειρες επισκευές  μετά τη ρωμαϊκή καταστροφή και καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στο 167 π. Χ. – 10 π. Χ. Όπως προέκυψε από τα ίχνη φωτιάς που αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφές, το θέατρο, αλλά και το σύνολο του ιερού, πυρπολήθηκε το 167 π.Χ. Ωστόσο, η ίδρυση του τοπικού κοινού στη Δωδώνη μετά το 148 π.Χ., η λειτουργία νομισματοκοπείου, οι επιγραφές του 2ου π.Χ. αι. με πληροφορίες γυμνικούς και δραματικούς αγώνες και οι πρόχειρες επισκευές των τοίχων της σκηνής αποδεικνύουν ότι το θέατρο επισκευάστηκε πρόχειρα και λειτούργησε εκ νέου μετά το 148 π.Χ. Είναι χαρακτηριστική της ποιότητας και της προχειρότητας των επισκευών, η ανεύρεση λίθων και ασβέστη στην πρόσοψη της σκηνής, στοιχείο ενδεικτικό ότι οι κομψοί κίονες αντικαταστάθηκαν από ασβεστόχτιστους τοίχους.

Άποψη της κοιλάδας της Δωδώνης μέσα από το ιερό.

Η δ΄ και τελευταία οικοδομική περίοδος καλύπτει το διάστημα ανάμεσα στο 10 π. Χ. και τον  4Ο μ. Χ. αι. και σηματοδοτεί τη μετατροπή του θεάτρου σε ρωμαϊκή αρένα για μονομαχίες και θηριομαχίες. Προκειμένου για την επίτευξή της, αφαιρέθηκαν τα εδώλια της προεδρίας και των δύο επόμενων σειρών, καθώς και ο διάδρομος. Με τα υλικά τους, στη συγκεκριμένη θέση κατασκευάστηκε ένας ακαλαίσθητος τοίχος, ύψους 2, 80μ., για την προστασία των θεατών από τα θηρία. Ο νέος τοίχος ενώθηκε με τον νότιο προϋπάρχοντα τοίχο της σκηνής, δημιουργώντας μια ευρύχωρη ωοειδή κονίστρα για τις θηριομαχίες, με αποτέλεσμα να καταστραφεί το προσκήνιο και η πρόσοψη της σκηνής. Στα δύο τρίγωνα που σχηματίστηκαν εκατέρωθεν από τον ρωμαϊκό τοίχο και τους πλάγιους εναπομείναντες τοίχους της σκηνής φυλάσσονταν τα ζώα για τους αγώνες, όπως προέκυψε από την ανεύρεση οστών ταύρων και αγριόχοιρων. Δυο μικρά ανοίγματα στα γωνιακά αυτά διαμερίσματα επέτρεπαν την είσοδο των ζώων στην αρένα. Τέλος, τόσο η ορχήστρα όσο και η κατά το ήμισυ κατεστραμμένη σκηνή καλύφτηκαν με επιχώσεις, με σκοπό τη δημιουργία της ρωμαϊκής κονίστρας. Σήμερα βέβαια, οι επιχώσεις έχουν απομακρυνθεί, ωστόσο είναι ορατές οι μεταβολές που επέφερε στο θέατρο η μετατροπή του σε αρένα.