Αφιέρωμα: Το κάστρο των Ιωαννίνων

Το κάστρο των Ιωαννίνων

Της Κωνσταντίνας Ζήδρου – Αρχαιολόγος

Το δικέφαλο κάστρο των Ιωαννίνων, προσωνυμία που του αποδίδεται λόγω της ύπαρξης των δυο παράλληλων ακροπόλεων του, αποτελεί το χαρακτηριστικότερο και σημαντικότερο μνημείο της πόλης, το οποίο μάλιστα περικλείει και ολόκληρο το βυζαντινό παρελθόν της. Χρονολογείται στο α΄ τέταρτο του 19^ου αι., όπως προκύπτει από πηγές και σχετικές επιγραφές και κατασκευάστηκε την περίοδο διακυβέρνησης των Ιωαννίνων από τον Αλή πασά, υπό την άμεση εποπτεία του. Όμως τόσο περιμετρικά του περιβόλου όσο και στις δυο ακροπόλεις σώζονται και λείψανα της προϋπάρχουσας βυζαντινής οχύρωσης, προσφέροντας μια ενδεικτική και ενδιαφέρουσα εικόνα στον επισκέπτη, πολύτιμα στοιχεία για το βυζαντινό περίβόλο στον ειδικό ερευνητή, καθώς και μια καταλυτική και αδιάψευστη μαρτυρία για τη βυζαντινή πόλη.

Αναφορικά με τη θέση του, είναι κατασκευασμένο επάνω σε μια χερσόνησο, την οποία και περιβάλλει, στα ΝΔ της λίμνης Παμβώτιδας, στις παρειές της οποίας  αναπτύσσεται διαχρονικά η πόλη. Πρόκειται για μια σχεδόν τετράγωνη χερσόνησο, με έδαφος βραχώδες αλλά σχετικά ομαλό, στο ίδιο περίπου επίπεδο με τη λίμνη. Μόνο σε δυο σημεία της, το ΒΑ και ΝΑ, απολήγει σε αντίστοιχα βραχώδη υψώματα, τα οποία και μετατράπηκαν σε ακροπόλεις. Έως τις αρχές του 20^ου αι., περιβαλλόταν από τις τρεις πλευρές της, ανατολικά, βόρεια και νότια όπου σήμερα απαντά η παραλίμνια λεωφόρος, από τα νερά της λίμνης, από έλη και καλαμώνες, ενώ στη χερσαία δυτική είχε ανασκαφεί μεγάλη τάφρος. Μάλιστα, στην ανατολική πλευρά υψώνονταν και οι φυσικοί ιδιαίτερα απόκρημνοι βράχοι, που σχημάτιζαν και συνεχίζουν να σχηματίζουν ένα πέτρινο τείχος.

Στη συγκεκριμένη χερσόνησο, περικλειόταν συνολικά τα οχυρωμένα βυζαντινά Γιάννενα στις διάφορες φάσεις εξέλιξής τους. Μετά την έναρξη της οθωμανικής περιόδου, η πόλη επεκτείνεται ατείχιστη, κυρίως προς τα ΝΔ, προκειμένου να εγκατασταθούν οι κατακτητές, καθώς στο κάστρο εξακολουθούν να διαμένουν οι χριστιανοί και ο χώρος δεν επαρκεί. Συνολικά, η περίοδος από την οθωμανική κατάκτηση και έως τις αρχές του 20^ου αι. σηματοδοτεί για το κάστρο τη μετατροπή του απο μια οχυρή πόλη – κέντρο της γύρω περιοχής σε μια συνηθισμένη και μετά το 17^ο αι. υποβαθμισμένη συνοικία. Η κατάσταση αυτή θα ενισχυθεί και θα παγιωθεί μετά την απελευθέρωση. Σήμερα, περιβάλλεται ασφυκτικά απο τον συνεχώς αναπτυσσόμενο πολεοδομικό ιστό και είναι δύσκολο να ανασυστήσει κανείς την προγενέστερη εικόνα του.

            Ωστόσο, τα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στη χερσόνησο του κάστρου δεν ξεκινούν με τη βυζαντινή περίοδο αλλά φτάνουν πίσω μέχρι την κλασική αρχαιότητα. Στη συνέχεια και έως τα τέλη του 9^ου αι., δεν υπάρχουν μαρτυρίες, ευρήματα ή άλλα στοιχεία που να φανερώνουν τη συνέχεια κατοίκησης ή πιθανή οχύρωση της χερσονήσου, χωρίς βέβαια κάτι τέτοιο να μπορεί να αποκλειστεί. Θα πρέπει να φτάσουμε στις αρχές του 10^ου αι. για να συναντήσουμε την πρώτη μνεία της επισκοπής Ιωαννίνων, που επιβεβαιώνει και την ύπαρξη της πόλης. Ο επόμενος σταθμός είναι το έτος 1082, οπότε ο Βοημούνδος καταλαμβάνει τα Γιάννενα και όπως μας πληροφορεί η Άννα Κομνηνή συναντά στη χερσόνησο ένα ισχυρό κάστρο, το οποίο μάλιστα διέθετε και μια ακρόπολη, ενώ ο Νορμανδός πρίγκιπας ανοικοδόμησε και μια δεύτερη σε πιο οχυρό σημείο. Τα Γιάννενα, στα τέλη του 11^ου και καθ’ όλον τον 12^ο αι., υπό βυζαντινή πάντοτε διοίκηση, εμφανίζουν μια συνεχιζόμενα ανοδική πορεία, χωρίς να μαρτυρούνται σημαντικές αλλαγές στην οχύρωσή τους. Στις αρχές του 13^ου αι. τώρα και μετά τη λατινική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, η πόλη θα συμπεριληφθεί στα όρια του Ανεξάρτητου Κράτους της Ηπείρου. Μάλιστα, ο ιδρυτής του Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας εγκατέστησε σε αυτή πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια μερίμνησε για την επέκτασή της με την κατασκευή ενός ακόμη τμήματος, όπου και τοποθέτησε τους νεοαφιχθέντες πρόσφυγες. Ταυτόχρονα, ανοικοδόμησε και έναν ευρύτερο περίβόλο, περιμετρικά της χερσονήσου, με σκοπό να συμπεριλάβει το σύνολο των οικιών και αυτών των προσφύγων. Τη συγκεκριμένη λοιπόν περίοδο, το κάστρο των Ιωαννίνων εξέλαβε τη μεγαλόπρεπη μορφή που θα το ακολουθήσει έως το τέλος της βυζαντινή εποχής, με τις απαραίτητες βέβαια αλλαγές, επιδιορθώσεις και ενισχύσεις, κυρίως από τον Δεσπότη Θωμά Πρελούμπο, οι οποίες όμως δε μετέβαλαν το αρχικό του σχέδιο.

Η επόμενη μεγάλη ιστορική φάση της πόλης, αυτή της οθωμανικής κυριαρχίας, αρχίζει χωρίς συγκρούσεις, με την εθελοντική παράδοση της (1430). Επομένως, το κάστρο δεν υπέστη καταστροφές ή καταλυτικές αλλοιώσεις της μορφής του. Σταθμός για την πορεία του στάθηκε το αποτυχημένο επαναστατικό κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου, το 1611. Τότε, εκδιώχθηκαν από το εσωτερικό του οι χριστιανοί αλλά και πυρπολήθηκαν και κατεδαφίστηκαν όλα τα βυζαντινά δημόσια οικοδομήματα για να αντικατασταθούν από αντίστοιχα οθωμανικά και έτσι να χαθούν οριστικά τα ίχνη τους. Από τις καταστροφές εξαιρέθηκαν και πάλι τα βυζαντινά τείχη, που διατηρήθηκαν ανέπαφα. Στα τέλη του 18^ου αι. αρχές 19^ου αι., εντοπίζεται το τέλος της μακράς πορείας του βυζαντινού κάστρου και η έναρξη της οθωμανικής φάσης, με την οποία σώζεται μέχρι σήμερα. Έτσι, ο Αλή πασάς κατασκεύασε ένα νέο περίβολο περιμετρικά της χερσονήσου, αφού κατεδάφισε τον προϋπάρχοντα βυζαντινό και ενσωμάτωσε τα καλύτερα διατηρημένα τμήματά του στο νέο. Ανοικοδόμησε το σαράι του με πλήθος βοηθητικών χώρων στη ΝΑ ακρόπολη και την οχύρωσε ισχυρά με ανεξάρτητο τείχος, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος των προγενέστερων περιόδων.

Το κάστρο των Ιωαννίνων στη σημερινή του μορφή διασώζει το σύνολο των τμημάτων του: τον σχεδόν ακέραιο περίβολο, τις δυο ακροπόλεις με τα κτήρια στο εσωτερικό τους αλλά και τον οικισμό με ποικίλα οικοδομήματα όπου όλα συμπλέκονται αδιάσπαστα με τις σύγχρονες οικίες, καθώς αποτελεί ένα από τα πιο πυκνοκατοικημένα τμήματα της σύγχρονης πόλης. Πιο συγκεκριμένα, ο περίβολος ακολουθεί μερικώς το κυρίαρχο στην Ευρώπη, για τη δεδομένη περίοδο, προμαχωνικό σύστημα. Έχει σχήμα ακανόνιστα πολυγωνικό, ενώ τρεις προμαχώνες στη δυτική πλευρά, το προτείχισμα στη νότια και αρκετές τυφεκιοθυρίδες και κανονιοθυρίδες αυξάνουν την οχυρότητά του. Παράλληλα, διανθίζεται περιμετρικά και απο βυζαντινά τμήματα, μήκους και ύψους που ποικίλει, καθώς και από δυο βυζαντινούς πύργους, που διακρίνονται εύκολα από τη διαφορετική τειχοδομία τους.

Το πρώτο από τα δυο υψώματα που διαμορφώθηκε σε ακρόπολη είναι το ΒΑ,  όπου σήμερα φιλοξενείται το Δημοτικό Μουσείο της πόλης. Αρχικά, αποτέλεσε το διοικητικό κέντρο των βυζαντινών και έπειτα θρησκευτικό κέντρο των Οθωμανών. Πρόκειται για το ψηλότερο σημείο του κάστρου, το οποίο απομονώνεται από ξεχωριστό τείχος. Τόσο ο περίβολος όσο και τα θρησκευτικά οικοδομήματα στο εσωτερικό του (τζαμί Ασλάν πασά, μεντρεσές, τουρμπές Ασλάν, τάφοι), που αντικατέστησαν τα βυζαντινά μετά την έξωση των χριστιανών του 1611, χρονολογικά ανάγονται στον 17^ο αι.  Ωστόσο, στον περίβολο του 17^ου αι. σώζονται ενσωματωμένα και τρία τμήματα τείχους, τρεις πύργοι και μια πύλη που μπορούν να αναχθούν στον 13^ο αι. και εκπροσωπούν την αντίστοιχη βυζαντινή ακρόπολη.

Η δεύτερη ακρόπολη, η ΝΑ, αποτελεί τον χώρο όπου δημιουργήθηκε ο αρχικός οικιστικός πυρήνας της πόλεως και σήμερα είναι γνωστή ως Ίτς Καλέ ή εσωτερική ακρόπολη. Είναι παράλληλη προς την παραπάνω, ευρισκόμενη και αυτή σε έναν υπερυψωμένο, λιγότερο απότομο όμως, ασβεστολιθικό βράχο. Περιβάλλεται και απομονώνεται από ισχυρό πολυγωνικό περίβολο του α΄ τετάρτου του 19^ου αι., που της δίνει τη μορφή αυτοτελούς φρουρίου. Στο εσωτερικό της, σώζονται ποικίλα οικοδομήματα που ανάγονται στην περίοδο του Αλή πασά. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο υψομετρικό επίπεδο απαντούν τα κτήρια του συγκροτήματος του σαραγιού, με ξεχωριστή θέση ανάμεσα τους να κατέχει τα Φετιχιέ τζαμί το οποίο ανακαινίστηκε ριζικά από τον Αλή πασά για να λειτουργήσει ως οικογενειακό του τέμενος. Δίπλα του, σώζεται και ο τάφος με το ακέφαλο σώμα του βεζίρη. Στο δεύτερο υψομετρικό επίπεδο, τα σωζόμενα οικοδομήματα χρησίμευαν αποκλειστικά για στρατιωτικούς και αποθηκευτικούς λόγους. Τέλος, η βυζαντινή περίοδος εκπροσωπείται στην ακρόπολη από έναν ογκώδη κυκλικό τριώροφο πύργο με δυο εφαπτόμενα τμήματα τείχους αλλά και τα θεμέλια ενός δεύτερου παράλληλου προς τον παραπάνω, οι οποίοι χρονολογήθηκαν στον 11^ο αι. και θεωρήθηκαν έργα του Νορμανδού Βοημούνδου που κατέλαβε την πόλη το 1082.

Στον οικισμό τώρα, από τα πολυάριθμα και ποικίλα οικοδομήματα της βυζαντινής πόλης, το μοναδικό που έφτασε ως τις μέρες μας είναι ένα λουτρό., το οποίο σώζεται σε επίπεδο θεμελίων. Θα πρέπει να ιδρύθηκε στο α΄ μισό του 13^ου αι. με κρατική μέριμνα, στα πλαίσια της επέκτασης και γενικότερης ανανέωσης της πόλης και θα λειτουργούσε ως αστικό λουτρό. Αντίστοιχα, η οθωμανική φάση εκπροσωπείται από περισσότερα και καλύτερα διατηρημένα κτήρια τόσο δημόσια (βιβλιοθήκη, Σουφαρί σαράι, λουτρό ή χαμάμ και εβραϊκή Συναγωγή) όσο και ιδιωτικά (αρχοντικό πασά καλού, λαϊκές οικίες και νοικοκυρόσπιτα των αρχών του 20^ου αι.), τα οποία με την ποικιλία ως προς τη χρήση, τη χρονολόγηση και τους αρχιτεκτονικούς τύπους προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία για τη συνοικία του κάστρου αλλά και την αρχιτεκτονική γενικά κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Γενικά, στο κάστρο των Ιωαννίνων συνδυάζονται αρμονικά τα βυζαντινά και τα οθωμανικά τμήματα, όπως συνδυάστηκαν και οι δυο πολιτισμοί για αρκετούς αιώνες στην ίδια την πόλη.

Συνολικά, το κάστρο των Ιωαννίνων αποτελεί τόσο την καρδιά του ιστορικού κέντρου της πόλης όσο και την κορωνίδα του οχυρωματικού δικτύου του πασαλικίου των Ιωαννίνων, το οποίο αναπτύσσεται στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου και της Αλβανίας.