Αφιέρωμα στον Άγιο Γεώργιο Βέλλιανης (ανανεωμένο)

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Ο Άγιος Γεώργιος της Βέλλιανης  (ανανεωμένο)

Ο  Άγιος Γεώργιος της  Βέλλιανης βρίσκεται νοτιοανατολικά της Κάτω Βέλλιανης και εκτός  οικισμού.

Ανακαινίστηκε  τα έτη 1927,   το 1948 με επέκτασή του προς τα δυτικά και το 2009 επί εφημερίας του παπα – Νικόλα (Πέτσιου), όπου κατασκευάστηκε ο Πρόναος.

Το 1948 ήταν η μόνη και πλησίον του χωριού εκκλησία.  Για το λόγο αυτόν χρησιμοποιήθηκε ως ενοριακός και νεκροταφιακός ναός. Ο πρώτος νεκρός που ενταφιάστηκε στον ΄Αγιο Γεώργιο ήταν ο παπα – Σπύρος – Παπαφώτης  (1942), αδερφός του Βασίλη Παπαφώτη[1].

Από το 1948 ως το 1950   λειτούργησε και  ως δημοτικό σχολείο.  Μετά δε την ανέγερση του  Αγίου Νικόλα της Κ. Βέλλιανης,  παράμεινε μόνο νεκροταφιακός Ναός. (Βλέπ. Facebook: Βέλλιανη Παραμυθιάς, 07.03.22)

Η κτίση του  Αγίου Γεωργίου

Πότε κτίστηκε ο  Άγιος – Γεώργιος κανείς από τους γεροντότερους Βελ-λιανίτες δεν  ενθυμείται με βεβαιότητα. Οι παρακάτω όμως μαρτυρίες μάς βοηθάν να προσεγγίσουμε το έτος της κτίσης του.

Εδώ και λίγο καιρό επανακυκλοφόρησε το περιοδικό Step, το κορυφαίο περιοδικό της Ηπείρου. Το περιοδικό Step με διμηνιαία κυκλοφορία αναδεικνύει την ιστορία, την φύση, την μυθολογία, τα χωριά, τους ανθρώπους της Ηπείρου. Σε μία πολυτελή έκδοση που σέβεται τον αναγνώστη. Και με επιπλέον ποικιλία στην ύλη του( ομορφιά, υγεία, συνταγές, σταυρόλεξα κλπ).  

Εσείς θέλετε να μας στηρίξετε με μία ετήσια συνδρομή των 30 ευρώ;

Μπορείτε να κάνετε μια κατάθεση μέσω paypal στο email  step.periodiko@gmail.com ή μέσω της εθνικής στον λογαριασμό IBAN GR1101107190000071960114115

Στην συνέχεια στείλτε μας τα εξής στοιχεία: Όνομα, Επίθετο, ταχυδρομική διεύθυνση, email και τηλέφωνο.

Προφορικές μαρτυρίες

–     Ναστάση Θεοδώρου  Μπίκα (γεννημένος το 1904) :

Εκεί που είναι σήμερα ο  Άγιος Γεώργιος, υπήρχε πάντα  ένα μικρό εκκλησάκι, το οποίο μεγαλώσαμε προς τα δυτικά το 1927.

–      Θωμά Χρήστου Μπίκα  (γεννημένος το 1916) :

Τον  ΄Αγιο – Γεώργιο έκτισαν Βελλιανίτες ζευγίτες μέσα σε μια νύχτα, επειδή την ημέρα οι Τούρκοι δεν τους άφηναν.

Γραπτές μαρτυρίες  :

–    Δ. Α. Παναγιωτίδου :  « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή », Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, της 13^ης  Δεκεμβρίου 1899,  σελ 145 , στήλη 1^η  )

«…  αλλά, στην πλαγιά με κατεύθυνση προς την πεδιάδα διακρίνονται σα συνέχεια (σ.σ. εννοεί την Ακρόπολη της αρχαίας Ελέας)  πολλά ερείπια αρχαίου οικισμού ». (μεταγλώττιση).

Συμπέρασμα

Σύμφωνα με  τις παραπάνω  μαρτυρίες, εικάζεται ότι ο Άγιος Γεώργιος κτίστηκε στα χρόνια μετά το 1900 και πριν το 1913  :

Το 1899 ο Παναγιωτίδης Δημήτριος ανέγνωσε στην Κωνσταντινούπολη τη μελέτη του : « Η Βέλλιανη, τα πελασγικά αυτής τείχη και η Μονή ». Την εποχή αυτή  ο ΄Αγιος Γεώργιος της Βέλλιανης  δεν ήταν κτισμένος. Διότι, αν ήταν, θα τον ανάφερε, όπως ανάφερε και τον Άγιο Νικόλαο της Πάνω Βέλλιανης.  Από τη μη αναφορά  αυτή δύναται να διαπιστωθεί  ότι ο  Άγιος  Γεώργιος κτίστηκε στην πρώτη δεκαετία του 1900, δηλαδή πριν του 1913 που απελευθερώθηκε η Ήπειρος από τους Τούρκους.  Αν όμως είχε κτιστεί αργότερα,  ο Ναστάσης Θεοδώρου Μπίκας θα το θυμόταν, καθότι γεννήθηκε το έτος 1904. 

Ο χώρος εντός του οποίου κτίστηκε ο ΄Αγιος Γεώργιος

Σύμφωνα με τις  παρακάτω  γραπτές μαρτυρίες, ο Άγιος Γεώργιος είναι κτισμένος πάνω σε αρχαία ερείπια προχριστιανικού ναού, πλησίον του οποίου υπήρχε οικισμός. Ο  ναός αυτός,  ήταν αφιερωμένος σε κάποια θεότητα του Κάτω Κόσμου. Τούτο  εικάζεται από το γεγονός ότι πλησίον αυτού εκτείνονταν τα Ηλύσια Παιδεία με τον ποταμό των θρήνων και των δακρύων, τον Κοκυτό.  Κτίστηκε την εποχή της αρχαίας Ελέας 350 π. Χ. και καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 167 π. Χ.

΄Ετσι,  από τις  πέτρες του καταστραφέντος προχριστιανικού  ναού, άλλες   χρησιμοποιήθηκαν  για το κτίσιμό της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου και άλλες καταπλακώθηκαν από τα γήινα υλικά .

Τα δύο (2) κατώφλια,  οι επιγραφές  και οι ανάγλυφες παραστάσεις

Εντός του χώρου που κτίστηκε ο Άγιος Γεώργιος ή πλησίον αυτού έχουν βρεθεί δύο (2) λίθινα κατώφλια,  μία (1)  πλάκα με επιγραφή και δύο πέτρες (2) με ανάγλυφες παραστάσεις. Οι ανάγλυφες αυτές  παραστάσεις απεικονίζουν ζυγό (;) και ιστιοφόρο πλοίο (;) και σήμερα είναι εμφανείς  πάνω σε ορθογώνιες πέτρες, εντοιχισμένες στην πρόσοψη του Κυρίως ναού.  

Μαρτυρίες

–   N. G. L. Hammond : « Ήπειρος », εκδ. Ηπειρωτική βιβλιοθήκη 1971, τόμος Α΄., σελ. 83 )

                        «  … Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, δυτικά της τοποθεσίας (σ.σ εννοεί της αρχαίας Ελέας), είναι κτισμένη πάνω σ’ αρχαία θεμέλια. Πάνω από τη θύρα υπάρχει ένας καλοκομμένος ασβεστολιθικός ογκόλιθος 1,50 Χ 0,40 Χ0,30 μ. με εγκοπή για σφικτήρες. Η επιγραφή[2] αριθμ. 23 είναι στο σπίτι του κ. Παπαϊωάννου[3], κοντά στην εκκλησία »

Το πρώτο κατώφλι

Ο « καλοκομμένος ασβεστολιθικός ογκόλιθος ( σ.σ. το κατώφλι) », που ήταν εντοιχισμένος πάνω από την κεντρική θύρα του Αγ. Γεωργίου,  καταστράφηκε  μερικώς το 1941 από ιταλικό βλήμα. Το 1948 με την ανακαίνιση της εκκλησίας  και την προς τα δυτικά μεγέθυνσή  της, το εν λόγω κατώφλι, αφού αφαιρέθηκε,  από τους κτίστες Ναστάση και Σωτήρη Μπίκα, τοποθετήθηκε δεξιά και εξωτερικά της κεντρικής πόρτας και  χρησιμοποιήθηκε για κάθισμα των πιστών.  Πάνω δε στον ογκόλιθο αυτόν, σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες Βελλιανιτών, είναι χαραγμένες οι λέξεις:

ΓΙΑΝΝΟΚΟΤΟΣ

ΜΑΡΚΟΚΟΤΟΣ

Μαρτυρία :

Ιωάνννη Βασιλείου Μπίκα (γαμπρός του γράφοντος)  :

Πάνω από την πόρτα του Αϊ Γιώργη υπήρχε μια  μεγάλη  πέτρα, την οποία κατά την Κατοχή έσπασε ιταλικό βλήμα. Το 1948 όταν μεγέθυναν την εκκλησία, κατέβασαν την πέτρα αυτή και από την έξω πλευρά της διάβασα τις λέξεις ΓΙΑΝΝΟΚΟΤΟΣ, ΜΑΡΚΟΚΟΤΟΣ,  οι οποίες  ήταν γραμμένες με κεφαλαία γράμματα.

Το δεύτερο κατώφλι

Το 1952 νότια της πρόσοψης του ναού του Αγίου Γεωργίου με πρωτοβουλία του  εφημέριου της Βέλλιανης αείμνηστου παπα – Χρήστου (Φιλίππου) κτίστηκε ένας μικρός λιθόκτιστος  χώρος (υπόστεγο),  για τις εκκλησιαστικές ανάγκες της εποχής.  Κατά τη διάνοιξη των θεμελίων του, οι κτίστες της Βέλλιανης (Ναστάσης και  Σωτήρης Μπίκας) έφεραν στο φως λίθινο κατώφλι.  Το κατώφλι αυτό, μικρότερο σε μήκος από το  προηγούμενο,  τοποθετήθηκε αριστερά (;) της κεντρικής θύρας  και  χρησιμοποιήθηκε για κάθισμα των πιστών.

Γραπτές μαρτυρίες

–  Σωτήρη Δάκαρη :    « Θεσπρωτία », 1972, σελ. 244, σημ. 365 :

 « …  Στη βορειοδυτική γωνία του μικρού ναού  του Αγίου Γεωργίου, δυτικά του κάστρου, είναι χτισμένα δυο μεγάλα αρχαία λιθάρια δουλεμένα το ένα με αυλάκι για τοποθέτηση συνδέσμου Ι. Στη δεξιά παραστάδα της δυτικής εισόδου είναι εντοιχισμένες μια πλάκα αντεστραμμένη με ανάγλυφο βουκράνιο από τα κέρατα του οποίου κρέμονται ταινίες (θύσανοι) όπως και μια επίστεψη βάθρου με κυμάτιο, πλάτους 0,57 μ. . Εκεί κοντά βρίσκεται και ένα αρχαίο λίθινο κατώφλι[4], διαστάσεων  1,27 Χ 0,38 Χ 0,20 μ. » .

–    Σπύρου Μουσελίμη :  « Αρχαιότητες της Θεσπρωτίας  », Γιάννινα 1980,  σελ. 45  : 

 «  Μεγάλες πέτρες προερχόμενες από αρχαίους τάφους, με ανάγλυφες νεκρικές παραστάσεις, είναι εντοιχισμένες στο παρεκκλήσι  « ΄Αγιος Γεώργιος ». Στη νότια πλευρά τούτου υπάρχει υπόγεια θύρα[5] παλιότερου ναού ».

Ο  Άγιος Γεώργιος παλιότερα

Στον  Άγιο Γεώργιο ο παπάς της Βέλλιανης κάθε Κυριακή και γιορτή χτυπούσε το σήμαντρο, που ήταν κρεμασμένος στο μεγάλο λιθάρι (σήμερα δεν υπάρχει) κάτω ακριβώς από τον τάφο του Μήτρο Λώλου, καλώντας τους Βελλιανίτες να λειτουργηθούν. Αργότερα, όταν

αγόρασαν τη σημερινή καμπάνα και την κρέμασαν στο γέρικο πουρνάρι,  στην κουφάλα του οποίου φώλιαζαν κουκουβάγιες, το σήμαντρο τον μετέφεραν στο δημοτικό σχολείο. Εκεί, κρεμασμένος στη μικρή συκιά, που βρισκόταν στη δυτική πλευρά της αυλής, καλούσε για μάθηση πρωί και απόγευμα  τους μαθητές του χωριού. 

Στη μικρή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου κατά τις Ακολουθίες των εορτών του Πάσχα και των Χριστουγέννων, επειδή ο μικρός χώρος του δεν επαρκούσε για τους πολλούς Βελλιανίτες πιστούς, συνέβαιναν λιποθυμίες κυρίως γυναικών. Τις γυναίκες αυτές αμέσως τις μετέφεραν στην αυλή, στον καθαρό αέρα, έριχναν στο πρόσωπό τους λίγο νερό και έβαζαν στη μύτη τους να μυρίσουν φύλλα βασιλικού.

Πριν το 1960 η μεγάλη έκταση που βρίσκεται νότια, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, περιβαλλόταν  από ξεροτοιχιά, ύψους περίπου ενός μέτρου και ονομαζόταν βοϊδολίβαδο. Το βοϊδολίβαδο η εκκλησιαστική Επιτροπή το νοίκιαζε σε κτηνοτρόφους, κατόπιν δημοπρασίας, για ένα ή δύο χρόνια.

Ο Άγιος Γεώργιος σήμερα.

Σήμερα ο  Άγιος Γεώργιος είναι ο νεκροταφιακός Ναός  της Βέλλιανης. Εδώ τελούνται οι επιμνημόσυνες  Ακολουθίες και όλος ο χώρος του βορειοανατολικά  και δυτικά έχει διαμορφωθεί καταλλήλως σε νεκροταφείο.  Στο μέρος αυτό, σήμερα αντικρίζει κανείς καλλιμάρμαρους τάφους με επιτύμβιες στήλες. Τα Σάββατα, κυρίως με το  γέρμα του ηλιού, προσερχόμενες μαυροφόρες ανάβουν κεριά και σιγοφώνως θρηνούν τους δικούς τους.

Στον αύλιο χώρο της εκκλησίας που κάποτε καλυπτόταν με ξύλινη κεραμοσκεπή, έχει κατασκευαστεί ο πρόναος, ενώ βορειανατολικά και έξωθεν αυτού  υψώνεται σε σχήμα  Πι  το  καμπαναριό, στηριζόμενο σε κολώνες σιδήρου.  (μαρτυρία Α.Ι.Μ.)

Τα μνήματα

Πριν το 1960 το κάθε μνήμα στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου περιβάλλονταν με σειρά από μικρές πέτρες   και στο δυτικό μέρος αυτού, εκεί που κείτονταν η κεφαλή του νεκρού,  τοποθετούσαν ένα μικρό ξύλινο σταυρό. Πάνω στο σταυρό αναγράφονταν με μαύρα γράμματα το όνομά του   ως και το έτος γέννησης και θανάτου του.  Κάτω από το σταυρό κατασκεύαζαν ένα μικρό πέτρινο τετράγωνο, εντός του οποίου τοποθετούσαν μικρή εικόνα με ένα καντήλι. Το καντήλι μαζί με κεριά  άναβαν, κυρίως τις Κυριακές ή τις άλλες γιορτές. Αργότερα το κάθε μνήμα περιβάλλονταν από  ξύλινα κάγκελα, για να μην εισέρχονται εντός αυτού τα ζώα, γίδια, πρόβατα ή γελάδια.  

Η μικρή πηγή

Νοτιοανατολικά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, δεξιά και πλησίον του μονοπατιού που πήγαινε για το Πάνω Προδρόμι, υπήρχε μικρή πηγή με μπουρίμα, η οποία κρατούσε το νερό της, περίπου, μέχρι το τέλος Ιουνίου. Σήμερα στο μέρος αυτό διέρχεται ο καινούριος ασφαλτόδρομος που καταλήγει στην  ακρόπολη της Ελέας, τον ΄Αγιο Νικόλαο της  ΄Ανω Βέλλιανης και τη Μονή του Ιωάννου του Προδρόμου.   

Οι δρόμοι

Παλιά (πριν το 1970)  τον ΄Αγιο Γεώργιο  διέσχιζαν  οι εξής δρόμοι :

–  Νότια  προς το Λαμποχώρι (λιοτριβείο των Βασιλέων) – Προδρόμι (Λιάγα).

–  Νοτιοανανατολικά μέσω Κατσιουλάτου προς το Πάνω Προδρόμι (Δημοτικό Σχολείο).

–  Ανατολικά προς την  Πάνω Βέλλιανη.

–  Δυτικά προς τα  Κακούρια, τους Στύλους των Παπαφωταίων – τον κάμπο

Ο αρχαίος τάφος (;)

Λίγα μέτρα ανατολικά του Αγίου Γεωργίου το 1965 (;), ακριβώς πάνω στο μονοπάτι που οδηγούσε στην  Άνω Βέλλιανη και το ΄Ανω Προδρόμι, μέσω Κατσιουλάτου, τα βρόχινα κατερχόμενα ύδατα αποκάλυψαν αρχαίο τάφο (;), εντός του οποίου βρέθηκαν μόνο ανθρώπινα οστά.  Ο τάφος ερευνήθηκε από το δάσκαλο της Βέλλιανης, χωρίς να επέμβει η αρχαιολογική Υπηρεσία.

Προτάσεις   :

α.   Επίσκεψη της αρμόδιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας

Η αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία, με βάση τις παραπάνω γραπτές μαρτυρίες και τις  εντοιχισμένες   με  τις ανάγλυφες παραστάσεις πέτρες, ας  επισκεφθεί το χώρο …

β.  Η δενδροφύτευση

Καλόν είναι,  ο εντός και  εκτός του νεκροταφείου χώρος να δενδροφυτευτεί με δέντρα και καλλωπιστικά φυτά, αρμόζοντα στην περί νεκρών παράδοση.  

Ομοχώριος ξενιτεμένος δάσκαλος είχε  αρχίσει πριν δέκα  (10) περίπου χρόνια να φυτεύει στο νεκροταφείο ένα δέντρο, κάθε καλοκαίρι που επισκέπτονταν τη γενέτειρά του.   Η σοφή αυτή ιδέα, σήμερα (2022), αν και δεν συνεχίζεται, δύναται να βρει μιμητές από άλλους ξενιτεμένους Βελλιανίτες εντός και εκτός της Ελλάδος,  αφήνοντας έτσι πάνω σε κάθε δέντρο  ανεξίτηλα γραμμένο το όνομά τους.  

Η Κάτω Βέλλιανη και η  Αρχαία Ελέα  (350-167 π.Χ.)

Η Κάτω Βέλλιανη είναι κτισμένη δυτικά της πλαγιάς που ανέρχεται στην ακρόπολη  της αρχαίας Ελέας. Μετά το 350 π.Χ. είχε δημιουργηθεί εδώ οικισμός, ο οποίος   συνδέονταν μαζί της με λιθόστρωτο δρόμο, πλάτους περίπου τεσσάρων (4) μ. . Ίχνη του δρόμου αυτού σώζονται σήμερα (2022) στη θέση Πλάκα, λίγα μέτρα νοτιοανατολικά της σημερινής οικίας του Κωνσταντίου Ιωάννου Αλεξίου (Κώστα Αλέξη). Στον οικισμό αυτόν την εποχή της ακμής της αρχαίας Ελέας στρατοπέδευαν οι στρατιώτες της, που πρώτοι αμύνονταν σε κάθε ξένη επιδρομή. Επίσης εδώ   ζούσαν  και οι αγρότες που εργάζονταν στην πεδιάδα  και με τα προϊόντα που παρήγαγαν συντηρούνταν η  άρχουσα τάξη,  η οποία ήταν εγκατεστημένη εντός των τειχών. Τούτο εξηγείται και από το γεγονός ότι στην Κ. Βέλλιανη έχουν βρεθεί σωρεία αρχαίων  τάφων, όπως στη θέση Μπουσάκια, βόρεια της σημερινής οικίας του Φωτίου Γεωργ. Ντάγκα,  στο κτήμα του Κωνσταντίνου Βασιλ. Παπαφώτη, στο παλιό σπίτι του Χρήστου Στ. Στεφάνου (Τάκη Στέφου), ως και πολλών άλλων απλών, νότια της παλιάς  οικίας του Χαρίση Ιωάννου Μπίκα. Επίσης σποραδικά έχουν βρεθεί : Ένας τάφος στην ανατολική πλευρά του  Δημοτικού Σχολείου της Βέλλιανης, ένας  δεξιά του κεντρικού δρόμου που ανεβαίνει στην αρχαία  Ελέα, στο κτήμα του Κωνσταντίνου Δημ. Λώλου, και ένας  ανατολικότερα στο κτήμα του Ναστάση Θεοδώρου Μπίκα (Γκέλη Μάγκου). 

[1] . Ο Βασίλης Παπαφώτης ήταν παππούς του γράφοντος από την πλευρά της μάνας του. (βλέπ. Μάριου Αν. Μπίκα : « Οι Παπαφωταίοι της Βέλλιανης », Θεσ/νίκη 2009)

[2] . Η επιγραφή : Η επιγραφή με τον αριθμ. 23 δεν είναι γνωστό πού ακριβώς βρέθηκε. Σύμφωνα όμως με πληροφορίες, αφού μεταφέρθηκε στην  Παναγία  « Χάλασμα »   και εντοιχίστηκε στη δεξιά παραστάδα της κεντρικής θύρας, καταστράφηκε το 1941 από τους Ιταλούς (βλ. periodiko step  : Η Παναγία χάλασμα Β΄. μέρος, του Μάριου Α. Μπίκα )

[3]. Το σπίτι του κ. Παπαϊωάννου :   Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, γεννηθέντων μετά το 1904  γερόντων της Βέλλιανης,  το 1930 που επισκέφτηκε το χωριό ο Άγγλος καθηγητής Νικ. Hammond,  δεν υπήρχε σπίτι, του οποίου ο ιδιοκτήτης είχε το επώνυμο Παπαϊωάννου  ή  σε  ιερέα  με το όνομα Ιωάννης. Με το όνομα αυτό, μάλλον, εννοεί τον  Ιωάννη Μπίκα (πατέρα του Χαρίση Μπίκα), του οποίου το σπίτι  ήταν την εποχή εκείνη το πλησιέστερο προς τον Άγιο  Γεώργιο και στο περιβόλι του έχουν  βρεθεί στη δεκαετία του 1950 σωρεία  νομισμάτων και τάφων μη ευγενών.

[4] .  αρχαίο λίθινο κατώφλι  :  Το κατώφλι, που αναφέρει ο  καθηγητής της αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δάκαρης, είναι το δεύτερο κατώφλι που βρέθηκε το 1952 κατά το κτίσιμο του χαγιατιού.

[5] .  υπόγεια θύρα παλιότερου ναού : Βάση ποίων στοιχείων, ο αείμνηστος Σπύρος Μουσελίμης οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου υπάρχει υπόγεια θύρα;  Το 1952 ο Σπ. Μουσελίμης υπηρετούσε ως  δάσκαλος στη Βέλλιανη και, ένεκα της αγάπης του προς τα αρχαιολογικά ευρήματα, πληροφορήθηκε την ανεύρεση του εν λόγω κατωφλίου και επισκέφτηκε το χώρο ανεύρεσής του. Το λόγο, για την επαλήθευση ή μη της άποψης του Σπ. Μουσελίμη, έχει η αρμόδια αρχαιολογική Υπηρεσία.