Οι Κρήτες στην απελευθέρωση της Ηπείρου 1912-1913

Του Μάριου Αναστασίου Μπίκα

Οι Κρήτες στην απελευθέρωση της Ηπείρου 1912-1913

Οι  Κρήτες συνέβαλαν σημαντικά στην απελευθέρωση  της Ηπείρου το 1912 -1913. Η συμμετοχή τους  χωρισμένη σε εθελοντές και σε εντεταγ-μένους στον τακτικό ελληνικό στρατό  ανήλθε σε επτά χιλιάδες (7.000) άντρες.

Σύμφωνα με την ομιλία του Κρητικού Ιωάννη Σταυρουλάκη, καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, συμπεριλαμβανομένη στο βιβλίο : «  Οι μάχες της Σκάλας και η απελευθέρωση της Παραμυθιάς », έκδοση  Δήμου Σουλίου 2013, σελ. 25-33,  οι Κρήτες οπλαρχηγοί που αγωνίστηκαν στην ΄Ηπειρο  για την απελευθέρωσή της το 1913 είναι :

Ο Στυλιανός Κλειδής, ο Μανώλης Μπαλαντίνος, ο Χρίστος Μακρής, ο Κωνσταντίνος Μάνος, ο Αντώνης Μάντακας, ο Παύλος Γύπαρης, ο Βολουδάκης, ο Παρασχάκης, ο Μάρκος Μάντακας, ο Παπαγιαννάκης, ο Ανδρεαδάκης, ο Δαμιανάκης, ο Πατεράκης ο Μαλινδρέτος,   ο Σταύρος Σταυρουλάκης  και τα τρία αδέρφια Κανάκης, Ηλίας και Μάρκος Δεληγιαννάκης.

Από αυτούς που έχασαν τη ζωή τους και το σώμα τους σκέπασε το χώμα της ηπειρώτικής γης, είναι : 

Ο Στυλιανός Κλειδής στον Προφήτη Ηλία του Μετσόβου στις  10.11.1912.

Ο Χρίστος Μακρής στο Δρίσκο στις3 27-28.12.1912

Ο Μανώλης Πατεράκης  στη Σκάλα της Παραμυθιάς στις 29.12.1912

Ο Κωνσταντίνος Μάνος  στο Λαγκαδά  από πτώση (λόγω βλάβης ) του αεροπλάνου που επέβαινε, στις 4.4.1913

Τα  αδέρφια Δεληγιαννάκη

Τρία αδέρφια. Ο Κανάκης, ο Ηλίας και ο Μάρκος Δεληγιανάκης. Κατάγονταν από τα Σφακιά της Κρήτης. Γεννήθηκαν στην Αργυρού-πολη του Δήμου Ρεθύμνου.  Συγκρότησαν Εθελοντικά Σώματα, πολεμώ-ντας για τη λευτεριά της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Ο μεν Ηλίας σκοτώθηκε στο Σκρά στις 17 – 18 Μαΐου 1918, ο δε Μάρκος τραυματί-στηκε στη μάχη της Σκάλας της Παραμυθιάς στις 29.12.1912.   

Τρεις αδελφοί, τρεις αρχηγοί, τρεις πρωτοκαπετάνιοι

από την Κρήτη ξεκινούν στον πόλεμο να πάνω,

ν’ αγωνιστούν στην ΄Ηπειρο και στη Μακεδονία,

στα σκλαβωμέν’ αδέλφια τους ελευθεριά να φέρουν.

Πήραν παιδιά δικά τους- ναι, ανίψια κι εξαδέλφια,

Πήραν και φίλους μπιστικούς, τους κρητικούς λεβέντες.

Επήραν και σταυραετούς Σουλιώτες, Ηπειρώτες,

Πούχαν τον πόλεμο γιορτή, τον πόλεμο παιγνίδι.

Τρέχ’ ο Ηλίας πλειά μπροστά για τη Μακεδονία.

Κανάκης για την ΄Ηπειρο, στο Μέτσοβο στο Δρίσκο.

Κι ο Μάρκος ο μικρότερος, Παραμυθιά και Σούλι…

( Από το βιβλίο : « Οι μάχες της Σκάλας και η απελευθέρωση της Παρα-μυθιάς ), σελ. 31 και 32.  (ο.α.)

Ο Μάρκος Δεληγιαννάκης

Μαρτυρίες

–   Σταύρου Γ. Παπαμώκου : «  Η Σέλλιανη χθες και σήμερα », Αθήνα 1997 :

 Σελ. 160 : «… Ο δε Μάρκος Δεληγιαννάκης, ο γενναίος αυτός αρχηγός ανταρτών,  το νεκροταφείο της Σέλλιανης ( σ.σ. Σήμερα Κρυσταλοπηγή ) προτίμησε και κήδεψε τον ψυχογιό και ανεψιό του Μανώλη Πατεράκη, ο οποίος έπεσε μαχόμενος εναντίον των Τούρκων  στη Σκάλα της Παραμυθιάς στις 25 Νοεμβρίου 1912 (σ.σ. 26 Νοεμβρίου 1926).  Στον τάφο του Μανώλη Πατεράκη είχε στηθεί μνημείο, το οποίο σώζονταν ως το 1943 οπότε η Σέλλιανη καταστράφηκε από τους Γερμανούς κατακτητές.

Σελ. 162. : « … Ο Μανώλης Πατεράκης … τάφηκε στο νεκροταφείο της Σέλλιανης, στη δεξιά πλευρά του, από την είσοδο προς το Ναό της Αγίας Τριάδας, όπου δίπλα του δεν είχε ταφεί ως τότε κανένας άλλος νεκρός … »

–   Η  Πετράκη  ΄Αννα : Ληξίαρχος του Δήμου Ρεθύμνου (Επισκοπή)

« Ο Δεληγιαννάκης Μάρκος γεννήθηκε στην Αργυρούπολη  την 15.01.1870. Γονείς του ήταν ο Ιωάννης και η Μαρία, το γένος Κατριτζή. Απεβίωσε την 31.03.1957. Δεν είχε δημιουργήσει οικογένεια. ΄Εφερνε το βαθμό του Λοχαγού .

Αδέρφια του ήταν : Ο Ηλίας[1] (Λοχαγός), η Αικατερίνη, η Ζαχαρένια, ο Κανάκης, ο Γεώργιος, η Αγγελική, και η Πηνελόπη ».

• Ο Μανούσακας Στυλιανός  (Αργυρούπολη Κρήτης)

Ο Μανούσακας Στυλιανός ήταν το 2013 πρόεδρος στην Κοινότητα Αργυρούπολη του Δήμου Ρεθύμνου. Οι ιστορικές του γνώσεις  γύρω από τους Τσάμηδες της Θεσπρωτίας, τους Βαλκανικούς πολέμους 1912 – 1913, τη θέση των ξένων δυνάμεων έναντι της Ελλάδας κατά την εποχήν αυτή και την πολε-μική  δράση του συντοπίτη του Δεληγιαννάκη Μάρκου, μου προκάλεσαν μεγάλη εντύπωση.

«  Ο Μάρκος Δεληγιαννάκης ήταν ένας πραγματικός ήρωας. ΄Ηταν ψηλός σαν κυπαρίσσι. Είχε φτιάξει δικό του αντάρτικο Σώμα  με το οποίο πολέμησε το 1912 και 1913 στη Μακεδονία και στην Θε-σπρωτία. Στη Θεσπρωτία τότε υπήρχαν οι Τσάμηδες που καταπίεζαν τους ΄Ελλήνες. Μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων έπιασε 60 αγάδες της Θεσπρωτίας και τους πήγαινε να τους παραδώσει στα Γιάννενα Εκεί παρουσιάστηκαν οι οικογένειες τους και, για να τους ελευθερώσει, του πρόσφεραν χρυσάφι, όσο ήταν το βάρος τους.  Ο Δεληγιαννάκης σκέφτηκε ότι αν τους πάει στα Γιάννενα, ίσως κάποιοι πάρουν το χρυσάφι και τους αφήσουν ελεύθερους. Γι’ αυτό έβαλε τα παλικάρια του και όλους τους εκτέλεσαν. Για την εκτέλεση αυτή οι Ιταλοί και οι Αυστριακοί, που ήταν εναντίον της Ελλάδας, διαμαρτυρήθηκαν και  ζήτησαν από το Βενιζέλο να πιάσει το Δελη-γιαννάκη και να τον εκτελέσει. Ο Βενιζέλος διέδωσε ότι τον συνέ-λαβε και τον  εκτέλεσε. Στην πραγματικότητα όμως εκτέλεσε  κά-ποιον κατάδικο. Ο Δεληγιαννάκης τότε έφυγε από το χωριό και με άλλο όνομα έζησε στην Αθήνα περίπου δέκα χρόνια. Την ιστορία αυτή, δηλαδή την εκτέλεση των αγάδων, μας  την είπε και ο χωριανός μας ο Γεωργουλάκης που την εποχή εκείνη (1913)  είχε κάνει αστυνομικός Διοικητής στα Γιάννενα

Στη Θεσπρωτία βάφτισε πολλά παιδιά, με τα οποία αργότερα δεν είχε καμία επικοινωνία.  Μια μέρα της δεκαετίας του 1950 ήρθε στην Αργυρούπολη ο Νομάρχης του Ρεθύμνου,  βρήκε το Δεληγιαννάκη και του είπε :  

–  Ένα βαφτιστικό σου[2] από τη Θεσπρωτία είναι βουλευτής και Υπουργός στην Αθήνα. Με πήρε τηλέφωνο  και μου είπε ότι θέλει να σου βγάλει σύνταξη,  γιατί πολέμησες για την πατρίδα.  

–  Όχι, δεν θέλω σύνταξη. Εγώ πολέμησα για την πατρίδα χωρίς αντάλλαγμα.

Αν θυμάμαι καλά, το όνομα του Θεσπρωτού Βουλευτή και Υπουργού ήταν Αθανασάκης.

Ο Δεληγιαννάκης πέθανε το 1957 και είναι θαμμένος στην Αργυ-ρούπολη στο ιδιωτικό νεκροταφείο των Δεληγιαννακαίων. Εγώ είχα μια φωτογραφία του και με βάση αυτή ένας Άγγλος μου έφτιαξε από πέτρα το άγαλμα του, ύψους, περίπου 2 μέτρων, το οποίο έχω στον κήπο μου ».

–   Αδελφότητας Σαρακατσαναίων Ηπειρωτών Αθήνας Σαρακατσάνικα τραγούδια της Ηπείρου, Αθήνα 1983, σελ. 34

Θ .Γ. Γόγολος, καθηγητής Φιλόλογος  και Θεοχάρης Γιαννακός.

Του Μάρκου Δεληγιαννάκη

Σαν τι κακό σας έκανα, κι μι κατηγουράτι;

Ιγώ χουριά δεν έκαψα και σκλάβους δεν επήρα.

Ιγώ τους πρώτους έμασα, εξήντα δυο  νουμάτους.

Στη Σέλλιανη τους έσυρα, στο μνήμα του Μανώλη

– Ξύπνα, Μανώλη ψυχογιέ, απού το μαύρου χώμα,

να δεις αρνιά που σου ’φερα, κριάρια σουβλισμένα.

–  « Οι μάχες της Σκάλας και η απελευθέρωση της Πάραμυθιάς » , σελ. 33 (ό.α.) :

« Η τοπική λαϊκή ρίμα αποθανάτισε το μεγάλο αγωνιστή και την απαρηγόρητη θλίψη του για το χαμό του ανιψιού του Μανώλη Πατεράκη  με τους εξής στίχους :

Το τι κακό σας έκαμα εγώ ο Ντεληγιαννάκης; 

Εγώ χωριά δεν έκαψα και σκλάβους δεν επήρα.

Εγώ αγάδες έμασα βδομήντα δυο κεφάλια.

Στη Σέλλιανη τους πέρασα, στον τάφο του Μανώλη.

Και του Μανώλη φώναξα και του Μανώλη κρένω : 

–  Μανωλη μου, σ’ αφήνω εδώ, φεύγω για την πατρίδα.

Κι αν με ρωτήσ’ η μάνα σου κι η δόλια αδελφή μου,

Μανώλη μου, τι να της πω, να την παρηγορήσω… 

–  Η Αριάδνη Καληβρετάκη (ανιψιά του Μάρκου Δεληγιαννάκη)

(…) « Με τη γερμανική Κατοχή, ο θείος μου ο Δεληγιαννάκης Μάρκος, αδερφός του πατέρα μου Κανάκη, έμενε στο χωριό Αργυρούπολη. ΄Εμαθαν οι Γερμανοί για την πολεμική του δράση εναντίον των Τούρκων, φοβήθηκαν και ήρθαν και τον βρήκαν.

–   Μια φορά την εβδομάδα θα έρχεσαι στα Χανιά, για να δίνεις παρόν στο Διοικητή, του είπαν.

–  Εγώ είμαι γέρος, τους απάντησε.  Δεν μπορώ να έρχομαι στα Χανιά.  Αν μπορούσα, θα καβαλίκευα το άλογό μου  και θα έβγαινα στο βουνό.

–    Τότε θα ερχόμαστε εμείς. 

                                                Ο Μάρκος Δεληγιαννάκης

                 (1)      Φωτόαπό το βιβλίο του Μάνου Γεωργίου (ό.α.) σελ. 118

              Πάνω αριστ. διακρίνονται θαμπά τα 2/3 της σφραγίδας του Δεληγιαννάκη

Και πράγματι μια φορά την εβδομάδα έρχονταν στο σπίτι του δυο Γερμανοί στρατιώτες. Χτυπούσαν την εξώπορτα. Ο ένας έμενε έξω στην αυλή, ενώ ο άλλος ανέβαινε στο δωμάτιό του, καθόταν λίγο και ύστερα κατέβαινε και έφευγαν για τα Χανιά.

Ο Μάρκος Δεληγιαννάκης, έκανε στην Αργυρούπολη ένα από τα κτήματά του νεκροταφείο. Το νεκροταφείο αυτό ονομάζεται νεκρο-ταφείο  των Δεληγιαννακαίων.  Σ’ αυτό είναι θαμμένος ο ίδιος και πολλοί άλλοι συγγενείς του ».

–   Σπύρου Μουσελίμη :  « Το Πόποβο », Γιάννινα 1970, σελ. 49  :

(…)    «  Η σφραγίδα (σ.σ. του Δεληγιαννάκη)  έχει

           Ο ΑΡΧΗΓΟΣ ΜΑΡΚΟΣ Ι. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

                     ΕΞ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΕΩΣ ΚΡΗΤΗΣ

και φέρει στο μέσον τον Αϊ  – Γιώργη καβαλάρη να σκοτώνει το Δράκοντα  (…)

Ο Δεληγιαννάκης (σ.σ. μετά την απελευθέρωση της Παραμυθιάς 23.02.1913) επί κεφαλής ομάδας ανταρτών από το Πόποβο και των δικών του συγκεντρώνει από τα τουρκοχώρια της Τσαμουριάς 72 αγάδες, τους μεταφέρει στην τοποθεσία « Λίβερη » της Σέλλιανης και τους εκτελεί κοντά στο μέρος που είχε πέσει ο ανεψιός του ο Μανώλης, στη μάχη της 25 Νοέμβρη 1912 (σ.σ. 26 .11. 1912 ) »

–   Σταύρου Γ. Παπαμώκου  (ό.α.), σελ. 160 :

 (…) « Ο οπλαρχηγός Μάρκος Δεληγιαννάκης επί κεφαλής ομάδας κρητικών μαχητών, αλλά και άλλων ενόπλων από τα γύρω χριστιανικά χωριά, κατέβηκαν στα τουρκοχώρια της Τσιαμουριάς και συνέλαβαν 72 Τουρκαλβανούς, τους οποίους μετέφεραν δεμένους στο απόμερο και ολοσκότεινο ρέμα « Μπιντούρια και Κατσικιά » της Σέλλιανης και τους εκτέλεσαν. Για τη θανατική αυτή εκτέλεση των 72 Τουρκαλβανών, υπάρχουν διάχυτες πληροφορίες, ότι ο Δεληγιαννάκης κατακρίθηκε και ελέγχθηκε ».

                                   Ο Οπλαρχηγός Ηλίας Δεληγιαννάκης

                                          Φωτό :  Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης

Βιβλιογραφία

–  Ηπειρωτική Εστία (περιοδικό) Τ.10. Φεβρουάριος 1953

–   Σπύρου Μουσελίμη : 

α.  «  Το Πόποβο », Γιάννενα 1970

β.  « Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία », Θεσσαλονίκη 1976

–   Σταύρου Παπαμώκου :  «  Η Σέλλιανη χθες και σήμερα », Αθήνα 1997

–   Ηπειρωτική Εταιρεία (περιοδικό)  Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1999

–  Γεωργίου Μάνου :  «  Καπετάν Κρομμύδας », Β΄. έκδοση, Δήμος Μολοσσών,     Ιωάννινα 2002.

[1].  (σ.σ,)  Ο Ηλίας Δεληγιαννάκης :  Οπλαρχηγός του Μακεδονικού Αγώνα, φονεύ-τηκε στο Σκρα  το 1918. Ανθυπολοχαγός  από την Αργυγρούπολη Ρεθύμνου. Αριθμός  ανδρών 135.. 

[2] σ.σ Ένα βαφτιστικό σου … : Διαβάζοντας την παράγραφο αυτή, ο αναγνώστης, σχηματίζει την εντύπωση ότι  « το βαφτιστικό του Δεληγιαννάκη » ήταν ο Ποποβίτης, βουλευτής και Υφυπουργός  Εσωτερικών Αθανασίου Νικόλαος.  α. Η Δώρα Αθανα-σίου, σύζυγος του Νικ. Αθανασίου :  « Το Νίκο ήθελε να τον βαφτίσει ο Κρητικός Δεληγιαννάκης Μανώλης, αλλά τελικά τον βάφτισε η Ρούσιω (Μαρία) του Κουτούπη. Μάλιστα, όταν εμάς μας στεφάνωσε ο Ναπολέων Ζέρβας, η Ρούσιω πείσμωσε, αλλά μετά βάφτισε το γιο μου το Βασίλη. Με το Δεληγιαννάκη ο Νίκος είχε αλληλογραφία, την οποία  εγώ έχω δώσει στο γιο μου. β.  Η Ευθαλία Κούρτη, κόρη της Ρούσιως Κουτούπη   «  Το Νίκο Αθανασίου τον βάφτισε η μάνα μου, η Μαρία, σύζυγος του Θοδωρή Κουτούπη, η οποία ήταν αδερφή του Κώστα Ζορκάδη, που τον σκότωσαν στο Σούλι το 1912   ».

Ο Νικόλαος Αθανασίου γεννήθηκε στο Πόποβο την 1.1.1912. και απεβίωσε την 07.09.1989 (πηγή :  Δήμος Σουλίου, κ. Χριστίνα Γώγου )